Search results for "arakitagantsi"

yarakitakero V. arakitagantsi.

arakitagantsi 1vt. {yarakitakero} cocinar hirviendo (huevos, semillas y granos con cáscara, pajaritos). Chapi notasegakera narakitake maroro, irorokona nogaka. Ayer tenía hambre y cociné frejoles; siquiera esto comí. 2vr. {arakitaka} cocinarse o estar cocinado/a(s) hirviendo (huevos, semillas y granos con cáscara, pajaritos). V. okitsoki.

arakitaka V. arakitagantsi.

ipotsitacharakitake V. potsitacharakitagantsi.

charakitagantsi vi. 1{ocharakitake} • Forma dim. de otsáranka. 2estar o ser harapiento/a; ponerse harapiento/a. Patirotari imanchaki Pepe, tera isapokumatemparo niganki ocharakitanake. Como Pepe tenía solamente una cushma, nunca se la quitaba hasta que (por fin) se puso toda harapienta.

charakitakotagantsi vi. {icharakitakotake} usar o tener puesta ropa o una cushma harapienta. Omantsigavagetanakera ina, tera onkirikanontaena, nocharakitakovagetanaketyo. Como mi mamá ha estado enferma por mucho tiempo, no ha (podido) tejerme (lit. hilarme) (otra cushma), (por eso) estoy usando una cushma harapienta. V. charakitagantsi; -ako 4.8.1.1.

potsitacharákiri adj.sust. caracterizado/a por traer puesta ropa o cushma traposa, despintada, negra (de manchas y suciedad), etc. ◊ Tradicionalmente se decía que había un río debajo de la tierra donde algunos muertos iban a vivir, y en este mundo subterráneo los que traían puestas cushmas bien pintadas y rojas tenían muchas ventajas que no las tenían las personas que traían puestas cushmas viejas. Ikantaigi yogari potsitacharakiri ikamaigira, iaigake savipatsaku, onti yogaigaka sampantoshi. Tera inkañoigeri kiraasamaigatsirira yogaigaarira shima. Se dice que cuando mueren personas que traen puestas cushmas negras (despintadas, sucias, etc.), van dentro de la tierra y comen hojarasca. No son como los que traen puestas cushmas rojas que comen pescado como siempre lo han hecho. • También se aplica este término a los gallinazos negros. V. potsitacharakitagantsi.

potsitacharakitagantsi vi. {ipotsitacharakitake} estar andrajoso/a, usar ropa o cushma vieja o harapienta, despintada, negra, sucia, etc. Yogari notomi tera iripoke, ontitari ipotsitacharakitake, ikivatsaratakara onti yogagutaka ogantagarira. Mi hijo no ha venido porque trae puesta una cushma muy vieja, ya que ha lavado la otra que siempre se pone. V. potsitatagantsi, charákintsi.

onkarakitaka V. karakitagantsi.

okusokarakitake V. kusokarakitagantsi.

ocharakítsite V. charákintsi, charakitagantsi.

negarakitagantsi vt. {inegarakitakero} ver los cortes o pedazos cortados (p.ej. los troncos en una chacra). Ikontetapairo tsamairintsi inegarakigetapaakero ikanti: “¡Ojojoo! ¡Tyarikatyo yagakerora ani acha oga tyarika, ontsoyampivageteratyo kara, nerotyo oka ovegarakiagematiro!” (Cuentan que) él llegó a (lit. salió en) una chacra, vio (los tocones de) los troncos (que habían sido) cortados y dijo: “¡Qué extraordinario! ¡Dónde habrá conseguido mi cuñado un hacha tan filuda que a la vista (todos los troncos) están cortados tan derechos y sin señal alguna!” V. neagantsi, okaraki.

ocharakitake V. charakitagantsi.

kusokarakitagantsi vi. {okusokarakitake} estar metido/a muy apretadamente al no haber espacio para meter un pedazo más (de yucas, de pedazos de algo cortado). Ogari amakerira ina sekatsi onti okusokarakitake avisakero amakerira pirento. La yuca que mi mamá trajo estaba metida muy apretadamente (en la bolsa) al no haber espacio para una yuquita más, y era más de lo que trajo mi hermana. V. kusotagantsi, okaraki.

karakitagantsi vr. {onkarakitaka} quemarse, consumirse por medio del fuego (un palo de leña). Ogari tsitsi otaganaka onkarakitanaka omaanitanake ariompa otsonkatanakari. La leña está quemándose y consumiéndose, haciéndose cada vez menos: poco a poco ya está terminándose totalmente.

inegarakitakero V. negarakitagantsi.