Resultado de búsqueda de "kigagantsi"

kigagantsi vt. {ikigakero} escarbar; cavar; excavar; sacar de la tierra (p.ej. yuca). Kamani nonkigake sekatsi namanakera nomputerora ina, irorori tsonkatanakatari oseka. Mañana voy a sacar yuca para llevarle a mi mamá, porque la de ella ya se acabó.

kigakotagantsi vt. {ikigakotakero} escarbar o cavar para alcanzar o sacar algo que está adentro de otra cosa. Okantiro ishinto: —¡Inaa, ma iragakaetyo maika matsontsori! Okanti: —Jeeje, iragakaeniroro, matanakaniroro, maika atake ikigakoiganakai. (Cuentan que) su hija le dijo: —¡Mamáa, ahora nos va a comer (lit. coger) el jaguar! —Sí, ya nos va a comer, porque ya está escarbando (debajo de la pared) tratando de alcanzarnos —ella contestó. V. kigagantsi; -ako 4.8.1.1.

monkiviotagantsi vt. {imonkiviotakero} llevar o cargar una cantidad grande de algo en la cushma o la ropa. Ogari iniro okanti: “Pamanakera tsimenkito”. Omonkiviotanake omanchakiku tsimenkito oatake. (Cuentan que) su madre dijo: “Lleva carbones”. Ella puso muchos carbones en su cushma y se fue. V. monkigagantsi, opio.

itakigakero V. takigagantsi.

imonkigakeri V. monkigagantsi.

takireagantsi vt. {itakireakero} sacar una tranca. ¡Tyanirikatyo pokutatsi inkaara itakireakero novanko ikamosogetakerora noaraki! ¡Quién habrá venido endenantes sacando la tranca (de la puerta) de mi casa y habrá registrado mis cosas! V. takigagantsi; -re2 4.8.2.10.

takigaka V. takigagantsi.

takigagantsi 1vt. {itakigakero} avt. poner tranca en la puerta. Noavetakita ichaku nagaateromera nogovite nokakitirora chapi, noaveta mameri. Tyarika iatake itakigakero ivanko. Fui a la casa de mi hermano para traer mi olla que dejé allí el otro día, pero al llegar no estaba. (No sé) a dónde habrá ido que ha puesto una tranca en la puerta de su casa. bvt. levantar con una palanca (p.ej. una piedra para sacarla); doblar algo tieso hacia adelante para romperlo (p.ej. un palo con la punta debajo de una piedra, un machete clavado en un palo). Antari avotsiku nokenapinitira nagapinitira noseka, aityo onaveta kara omarane mapu otikanara nokiira. Maika nokigakotakero notakigakero nokakerora parikoti. En el camino por donde paso a traer mi yuca, había una piedra grande que me estorbaba cuando cargaba. Ahora escarbé (la tierra) alrededor de ella, metí un palo para levantarla y la saqué de ahí. Yogari peranti itakigakero isavurite itinkaraakero ganiri itsamaiti. Los perezosos rompen sus machetes clavándolos en un palo duro y doblándolos hacia adelante para no tener que trabajar. 2part.vr. {takigaka} estar trancada (la puerta de una casa). Iaveta pankotsiku takigaka. Ikamosoganti tsompogi taikaviotaka arakintsi. (Cuentan que él) se fue a la casa, pero (la puerta) estaba trancada. Miró adentro por las rendijas y había montones de cosas en el suelo.

takiatagantsi 1vt. {itakiatakero} timonear, popear; mover la aleta caudal o cola para nadar (peces). Yogari shima onti itakiatanta irishi, irorotari ishintsitanta yamaatira. Los peces mueven sus colas de un lado al otro, porque por medio de ellas tienen fuerza para nadar. 2vi. {itakiatake} ser timonel o popero, popear. Noaiganake katonko, itigajaiganaka notomiegi. Yogari nojime onti itakiatake, irirotari gotatsi itakiatira kameti inkenakaganakeroniri pitotsi otsapiaku. Fuimos río arriba, y mis hijos tanganeaban. Mi esposo popeaba, porque él es quien sabe popear para dirigir la canoa bien al canto. V. takigagantsi, óani.

shitonkigagantsi 1vt. {ashitonkigakero} hacer que el hilo se enrede. Ogari terira ogote amurokera onti ashitonkigagisetanakero, ovashi otimpatusetanakero. Una mujer que no sabe juntar hilos torciéndolos los hace que se enreden, y por consiguiente lo arranca. 2vr. {ashitonkigaka} enredarse, estar enredado/a. Ogari notsagaro otsaasetanaka tsarere tsarere ontaikasetaka, impo notankugavetaaro ashitonkigaka niganki tyampa nonkantaero. Mi sedal se desenrolló tsarere tsarere y estaba amontonado en el suelo, entonces traté de enrollarlo otra vez, pero estaba tan enredado (que no tenía) cómo arreglarlo.

samavokigagantsi samavokiagantsi vi. {osamavokigake, osamavokiake} comenzar a apagarse o dejar de arder (candela, chacra que acaba de ser quemada). Antari osamavokiganakera tsitsi, tenigera aratsantsaenkatae, iaigake inkamosoigakera tatarika tagagetankicha. Cuando el fuego (en una chacra que se está quemando) comienza a apagarse, y ya no arde tanto, (los hombres) van a ver qué tanto se ha quemado (la chacra). Osamavokianakera tsitsi, pintsivareakero pogiitakera kipari. Cuando la candela deje de arder, separa los palos y pon las patarashcas. V. opoki2.

ashitonkigaka V. shitonkigagantsi.

ashitonkigakero V. shitonkigagantsi.

osamavokiake V. samavokigagantsi.

osamavokigake V. samavokigagantsi.

monkiatagantsi vi. {omonkiatake} formar una poza; tener forma cóncava y estar lleno/a de agua (solamente cuerpos de agua como ríos, quebradas, etc.). Antari katonko otimira pagiro, onti omonkiatake kametimatake pinkaatera. Allá arriba donde vive mi tía hay como una poza y es muy buen sitio para bañarse. V. monkigagantsi, óani.

monkigagantsi vt. {imonkigakeri} poner o cargar dentro de la ropa, de manera que forma un bulto o una forma cónvexa. Chapi nagakiti irimoki, tera namanake tseoki. Tyampa nonkantakero, onti nomonkigakero. Ayer fui a traer limones, pero no llevé una bolsa. (No sabía) cómo iba a cargarlos, así que los traje en mi cushma. Pairani ogari tsinaneegi otentaigarira otomiegi inkenishiku, onti omonkigaigiri kameti ganiri ineventakotari yairi. Antes cuando las mujeres llevaban a sus hijos al monte, los cargaban dentro de sus cushmas para que no los miraran de lejos las abejas yairi. V. omonki.

ikigakero V. kigagantsi.

kigantagantsi vt. {ikigantakero} escarbar o hacer un hueco (p.ej. en la tierra, en una peña). Onti yogitsoki pareto imperitanakiku. Oketyo ikigantakero, impo ikianake yogitsokakera. El loro aurora pone sus huevos en huecos de las peñas. Primero hace el hueco (con su pico), y después se mete adentro y pone sus huevos. V. kigagantsi; -gant Apén. 1.

kigavatagantsi vt. {ikigavatakero} remover tierra (p.ej. para sembrar yuca, para nivelarla). Yogari apa onti ipiriniventake ikigavavagetakera irovankaera sekatsi tsikyari ontimae, notsonkasekatakovageiganakatari. Mi papá está muy ocupado en escarbar la tierra para sembrar yuca y que produzca rápidamente, porque nosotros estamos escasos de yuca (lit. porque ya estamos terminando con respecto a comida). Vetuitero pampatui pinkigavatakerora osokomititsagetakera. Arregla el patio nivelando la tierra donde hay montecillos. ◊ Tradicionalmente, para remover tierra para sembrar yuca se empleaba un plantador labrado de madera de pona que se llamaba kigavamentontsi o vankamentontsi. V. kigagantsi, kípatsi, vankamentontsi.

kigavokitagantsi vt. {ikigavokitakero} escarbar en un camino para arreglarlo bien (p.ej. nivelarlo, sacar todas las raíces o cualquier obstáculo que pueda haber). Antari nagatetapinitirora nagaatapinitira nia, onti ikigavokitakero notomi ikonovokitakerora ganiri noshigopitasanoti. Por donde siempre voy a sacar agua, mi hijo ha escarbado el camino botando todas las raíces y nivelándolo bien para que no tenga que (subir mucho, y) cansarme demasiado. V. kigagantsi, ávotsi.