Resultado de búsqueda de "mokoikitagantsi"

omokoikitake V. mokoikitagantsi.

pairomokoikitagantsi vi. {opairomokoikitake} estar, ser o hacerse grande (frutos grandes; p.ej. papaya, zapallo). Atake otimanake notintine choekyani opairomokoikitanake. Ya está produciendo mi papaya y los frutos ya están grandecitos. V. pairotagantsi, mokoikintsi.

ipotsityamokoikitake V. potsityamokoikitagantsi.

isaamokoikitake V. saamokoikitagantsi.

imokoikitakero V. mokoikitagantsi.

kaaramokoikima adj. totalmente calvo/a, pelado/a. Okonogagarantaiga tsinane otomintaigara tera ontime igishi pairatamatake kaaramokoikima. Hay mujeres que tienen bebitos que no tienen pelo, sino que son completamente pelados. V. kaaramokoikitagantsi.

kaaramokoikitagantsi vi. {ikaaramokoikitake} ser calvo/a o pelado/a. Ogari ananekiegi tsinane tera kameti ontushaitaigerora pamoko tekyarira ogaraempa, onti inkaaramokoikitake otomi impogini. (Tradicionalmente se pensaba que) las niñas no debían dar un capirotazo a las calabazas pamoko (o tocarlas con la mano) antes de ser cortadas (para convertirlas en pocillos), sino luego tendrían hijos calvos. V. kaaratsenkoatagantsi, mokoikintsi.

saamokoikitagantsi vi. {isaamokoikitake} avi. estar totalmente calvo/a (en la cabeza). Itimi matsigenka tyarika ikantaka, onti isaamokoikitake, tera ontimumate papeatiro igishi. (No se sabe) qué tendrán algunos hombres que son totalmente calvos, y no tienen ni un solo pelo en la cabeza. bvi. estar sin vegetación (un cerro alto). Ogari otishi nankitsirira oyashiaku noviikarira, onti osaamokoikitake, teratyo ontimumate maani inkenishi. El cerro que está en la cabecera del riachuelo (cuya agua) tomo, está totalmente sin vegetación, y no hay nada de árboles. V. saankagantsi1, mokoikintsi.

saamokoikima adj. aadj. calvo/a (totalmente sin pelo en la cabeza). Yogari apa ineakerira icha itereitanakera, ipieitakeri pa saamokoikima. Al ver que mi hermano tenía heridas en la cabeza, mi papá lo rapó y está totalmente sin pelo. badj. sin vegetación (un cerro alto). V. saamokoikitagantsi.

potsityamokoikitagantsi vi. {ipotsityamokoikitake} tener toda la cara negra (p.ej. por naturaleza o por pintura algo durable). Yogari yaniri onti ikiraamaiti iviti, antari ivoroku onti ipotsityamokoikitake. El cotomono tiene pelo rojo, y su cara es negra (lit. en su cara es negro). Nopotsoivetaka noanane tera onkametite, onti apameraaka. Maika ontirorokari nompotsityamokoikitake magatiro novoroku. Me pinté la cara con mi huito, pero (los diseños) no se quedaron bien fijos, sino que se mancharon. Ahora, seguramente toda mi cara se pondrá negra. V. potsitatagantsi, mokoikintsi.

opairomokoikitake V. pairomokoikitagantsi.

mokoikitakotagantsi vr. {imokoikitakotaka} vivir en nido redondeado (varias clases de avispas). Yogari sani maniipanki onti imokoikitakotaka. Las avispas maniipanki (viven en) nidos redondeados. V. mokoikitagantsi; -ako 4.8.1.1.

mokoikitagantsi 1vt. {imokoikitakero} hacer un nido redondeado (avispas). Yogari poikiti yovetsikakero ivanko onti imokoikitakero. Las avispas poikiti hacen nidos redondeados. 2vi. {omokoikitake} tener una parte redondeada (p.ej. un cráneo, una calabaza redonda). Pamoko onti okanuromokoikitake, irorotari okantantunkanirira onti omokoikitake. La calabaza pamoko es redonda, por eso se dice que es redondeada.

ikaaramokoikitake V. kaaramokoikitagantsi.

ikuamokoikitaka V. kuamokoikitagantsi.

ikuamokoikitakeri V. kuamokoikitagantsi.

kuamokoikitagantsi 1vt. {ikuamokoikitakeri} quitar todo el cabello dejando a uno totalmente calvo o sin pelo. Chapi ogaraakeri ina ige okuamokoikitakeri okisakara oneakera tera inkematsatero omperavetakarira. Ayer mi mamá le cortó el pelo a mi hermano dejándolo totalmente sin pelo, porque estaba molesta con él viendo que no le obedecía cuando lo mandaba hacer algo. 2vr. {ikuamokoikitaka} caerse todo el pelo quedándose totalmente calvo. Antari pairani imantsigavagetanakera novisarite, ikuamokoikitanaka ontitari inoriintevagetakani tovai shiriagarini, antari yoveganaara, oshivokanai igishi. Hace años cuando mi abuelo estaba muy enfermo, se le cayó todo su pelo por estar echado en cama muchos años, luego cuando se sanó, el pelo le creció otra vez. V. kuagantsi, mokoikintsi.