Search results for "pampátui"

pigoroagagantsi 1vt. {ipigoroagakero} poner caña de azúcar en el suelo o encima de algo. Yamakero notomi impogo ipigoroagakero otapinaku ganiri ineiro irirenti. Mi hijo trajo caña de azúcar y la puso debajo de la casa para que su hermano no la viera. 2vr. {opigoroagaka} estar tendida en el suelo o encima de algo (caña de azúcar). Tyanirika shintaro impogo opigoroagaka sotsi pampatuiku. Maika namakero aka, garika tyani kogairo nashigakero. (No sé) de quién habrá sido la caña de azúcar que estaba tendida ahí afuera en el patio. Ahora la he traído aquí adentro, y si nadie la busca, voy a chuparla. V. pi- Apén. 1; okóroa.

konovoatagantsi 1vt. {ikonovoatakero} poner un palo en posición horizontal. Yogaratinkake apa piteti inchakii pampatuiku, yagake inchapoa ikonovoatakero kameti ovanketakera ina oshinkine. Mi papá prendió dos palos en el patio y cogió otro palo que puso encima de ellos (lit. en posición horizontal) para que mi mamá colgara allí su maíz. 2vr. {okonovoataka} estar en posición horizontal (un palo). Impo yogari ityomiani pakitsa ipiratakari yogatagakeri anta pankotsiku okonovoatakara inchapoa. Entonces criaron al pichón del gavilán y lo hicieron posarse en uno de los palos horizontales de la casa. V. kononkagantsi, opoa.

sokomititsatagantsi vi. {isokomititsatake} tener joroba o tener la espalda encorvada o medio agachada (por la edad o por otra razón); ser desigual (la tierra, i.e. tener lomos elevados). Vetuitero pampatui pokavonkitigetakerora inchaponkiti, aikiro pinkigavatakerora osokomititsagetakera. Arregla el patio botando las raíces de los árboles y también escarba (y nivela) la tierra donde está desigual. V. sokotagantsi, mitítsantsi.

vevatagantsi vt. {yovevatakero} aplanar y nivelar tierra con pico (lit. arreglar la tierra). • Es la acción de remover la tierra con pico para que no haya ningún montecillo; solamente se usa para la tierra de un patio. Povevatakerora pampatui kameti intamporaigakera ganiri yontishinkaiga. Hay que aplanar y nivelar bien el patio para que no se tropiecen cuando tamboreen. V. ve- Apén. 1; kípatsi.

vetuitagantsi 1vt. {yovetuitakero} preparar o arreglar un patio o una chacra (p.ej. despejarlo, botar los troncos o tocones con sus raíces, nivelarlo). Ogari tsamairintsi tesanorira ompotempa, okaraempetunkani, impo opotaagani ovetuitunkanira kameti ogotsaitunkanira ompankitakenkanira sarigemineki. Cuando una chacra no se quema bien, se cortan las ramas (de los troncos tumbados) y se la quema otra vez para dejarla limpia y poder medir las distancias para (poner) las filas cuando se siembre el cacao. Vetuitero pampatui pokavonkitigetakerora inchaponkiti, aikiro pinkigavatakerora osokomititsagetakera. Arregla el patio botando todos los tocones con sus raíces, y también vas a nivelar la tierra donde hay montecillos. 2vr. {ovetuitaka} estar preparado o arreglado (un terreno para patio o chacra). Ipovetakaro icha itsamaire tera ontagempa. Maanisano ovetuitaka niganki, antari onampinapageku, osatyotiro ontaikasetara. Mi hermano quemó su chacra, pero no se quemó toda. Apenas quedó un poco limpia en el medio, y en todo el resto de sus cantos había montones (de hojarasca y ramitas). V. ve- Apén. 1; otui.

miramiraatagantsi [redup. de miragagantsi] vt. {yomiramiraatakeri} dejar llorar a un niño, hacer llorar repetidas veces. Omavatanaka kutagiteri opirinitake otarogavagetakera sotsi pampatuiku omiramiraatakero ishinto suign, suign, iragakara. (Cuentan que) el tercer día ella se puso a barrer afuera, dejando llorar mucho a su hija.

shintitagantsi vt. {ishintitakero} echar o ungir con la sustancia flemosa del árbol latarata. Ogari Pareni okisakoiganakarira otomiegi, oshintituitakero pampatui, okarentsatuitanake magatiro, onkaraakerira iariri. (Cuentan que) Pareni se enojó por (lo que les sucedió) a sus hijos y untó todo el patio con la sustancia flemosa del árbol latarata poniéndolo muy resbaloso para que se cayera su hermano. V. shinti.

ivampatúire V. pampátui.

pampátui [del quech.] inan. {ivampatúire} espacio libre alrededor de la casa, patio. V. pampatagantsi, otui, tarogagantsi.

pampatagantsi [del quech.] vi. {opampatake} ser pampa. Ontari onta otishi neagantankicharira onti opampatake anta, agatsonkutakara kametimataketyo kara pampaenkataketyo koneagitevagetake. Aquel cerro que se ve desde aquí es pura pampa en la cumbre, al subir allá todo se ve bonito. V. pampátui.

kuatsaitagantsi kutsaitagantsi 1vt. {yonkuatsaitakero} poner en todo el canto alrededor de algo. Ogari ina opankitakero otsiriantite onkuatsaitakero magatiro otsapiku. Mi mamá ha sembrado piñas en todo el canto alrededor (de la chacra). 2vr. {onkuatsaitaka} estar en todo el canto de algo. Opankitaka otega onkuatsaitaka pampatuiku, oporenkanake kameti. Hay flores sembradas alrededor del patio las que están floreciendo muy bonitas. V. kuatagantsi, otsai; kutsaitagantsi.

kitsokantagantsi 1vt. {yonkitsokakeri} dislocar un hueso, hacer torcerse una coyuntura. Imagempiitaigakera notomi itentakarira irirenti, yonkitsokakeri igitiku. Cuando mi hijo estaba jugando con su hermano, le dislocó (un hueso) de su pie. 2vr. {yonkitsokaka} dislocarse un hueso, torcerse una coyuntura. Chapi imagempivagetakera notomi, ishigashigatakara pampatuiku, impo ikianake ovegantakara akya yonkitsokaka. Maika irinonavagete, tera iranuitae. Ayer cuando mi hijo estaba jugando, estaba corre que te corre en el patio, entonces se le metió (el pie) en un hueco y se torció el tobillo. Ahora está muy hinchado y no (puede) caminar.

kigavatagantsi vt. {ikigavatakero} remover tierra (p.ej. para sembrar yuca, para nivelarla). Yogari apa onti ipiriniventake ikigavavagetakera irovankaera sekatsi tsikyari ontimae, notsonkasekatakovageiganakatari. Mi papá está muy ocupado en escarbar la tierra para sembrar yuca y que produzca rápidamente, porque nosotros estamos escasos de yuca (lit. porque ya estamos terminando con respecto a comida). Vetuitero pampatui pinkigavatakerora osokomititsagetakera. Arregla el patio nivelando la tierra donde hay montecillos. ◊ Tradicionalmente, para remover tierra para sembrar yuca se empleaba un plantador labrado de madera de pona que se llamaba kigavamentontsi o vankamentontsi. V. kigagantsi, kípatsi, vankamentontsi.

e'jee interj. no querer obedecer o hacer algo. • El acento y el tono varían según las circunstancias, pero la indicación es que el que habla no quiere cumplir con algún pedido u orden. Okantavetari otomi intsamaitakera pampatuiku, teratyo inkoge onti ikantake: “¡E'jee!” Ella dijo a su hijo que cultivara el patio, pero él no quería (hacerlo) sino que respondió: “¡E'jee!