Resultado de búsqueda de "ai"

yaragenchaitake V. aragenchaitagantsi.

chomigagantsi 1vt. {yachomigakero} chupar. Chapi okaavetaka noshinto, impo nagairo nachomigairo ogirimashiku, okonteatanai oniate, impo tera onkame. Ayer mi hija casi se ahoga, entonces la saqué, le absorbí el agua de (lit. la chupé en) la nariz, y ésta salió y no se murió. 2vr. {yachomigaka} chuparse. Yachomigaka koki yogakerira manii ganiri ikatsitasanoti. Mi tío está chupándose donde le picó la isula para que no le duela tanto.

shimogagantsi vi. {oshimogake} avi. espumar, echar espuma (p.ej. ciertos sapos cuando ponen sus huevos, jabón). Oshimogake pirinto ogitsokakera. El sapo pirinto echa mucha espuma cuando pone sus huevos. bvi. amontonar aserrín o polvo alrededor de la entrada de su nido o del hueco en que vive (p.ej. suris, algunas hormigas y larvas). • Algunas larvas, como p.ej. tsuro, comen la parte interior del tronco de un árbol y botan el aserrín afuera. Ishimogake shimoto yogakarora samakara ¡ojojoo, ontaikavanevagetempa kara! La larva shimoto come palos pudridos, y ¡qué gran cantidad de aserrín se amontona afuera (de sus huequitos)!

shigirikaempetagantsi vi. {ishigirikaempetake} secarse (ramas); enflaquecerse mucho o estar muy flacas (las extremidades). Ogari pagiro tekyara omantsigate, omarapagerikatyo kara arioempepagetyo. Maikari maika omantsigatanakera, atake oshigirikaempetanake. Antes de enfermarse, mi tía era muy gorda y tenía unos brazos muy gordos. En cambio, ahora que se ha enfermado, sus extremidades están muy flacas. Nokamosotakero notsamaire chapi noneakitiro atake oshigirikaempetanake otsego inchato, panikya orogake nompotakerora. Fui a revisar mi chacra ayer, y ya están secándose las ramas de los árboles (tumbados); casi están lo suficientemente secas para quemar (la chacra). V. shigirikagantsi, empékintsi.

shigakagagantsi vtr. {ishigakagakari} hacer correr o escaparse a alguien llevándolo junto consigo. Yogari notomi ipintsatakara noaigakera noneantaigera, akyatyo yaganakeri irirenti itsomaanakerira ishigakaganakarira iivataganakerira. Mi hijo tanto quería irse con nosotros a visitar que su hermano (mayor) lo agarró, lo cargó en los brazos y se fue corriendo con él por delante. V. shigagantsi1; -akag 4.8.1.6.

mechoenkatagantsi vi. {omechoenkatake} lloviznar, garuar, llover poco. Inkaara oparigake omarane inkani. Maikari maika atake omechoenkatanake. Endenantes estaba lloviendo fuerte. Ahora, en cambio, ya está lloviendo poco. V. metsotagantsi, énkatsi.

shavogáari adj.sust. tibio/a (un líquido). Yogari notomi ianatitake inkaara. Maika gara nokatantari katsinkaari, onti nonkatantakempari shavogaari. Mi hijo estaba con fiebre anoche. Ahora no lo voy a bañar con agua fría, sino que lo bañaré con agua tibia. V. shavogaatagantsi.

omaragantirérika adj.pron. de cuerpo muy grande o gordo (p.ej. mujer, venado). Ogari oshinto pirento okyara mechotankitsi tsirepekichoni onake. Maikari okimotanakera omaragantirerikatyo kara. Cuando nació la hija de mi hermana, era muy chiquitita. Ahora que ha crecido un poco es muy gorda. V. omárane; ogántire.

omaraitake V. maraitagantsi.

omashi inan.pos. ainan.pos. panca de maíz. binan.pos. su envoltura, su estuche. V. imashi.

omentsamentsaitake V. mentsamentsaitagantsi.

omirinka 1adj.pron. todas, cada una (en el sentido de cada individuo de una totalidad). Otsaroganake okanti: “Inaa, omirinkatyo tsitenigeti nokemiri ijiinkakera matsontsori jiin jiin jiin”. (Cuentan que) ella se asustó y dijo: “Mamáa, todas las noches escucho al jaguar gruñiendo jiin jiin jiin”. 2adv. todas las veces, cada vez, todos los días, siempre. Omirinka ikogakotara Pepe irantavageigaera, tera inintaige, onti ipakagantaigi okatsiigira igito. Cada vez que Pepe necesitaba que ellos trabajaran (para ayudarle), no querían sino que ponían como pretexto que tenían dolor de cabeza. Antari itankaitake tsonkiri, ogari iriniro oatake onkogashitakerira iseka, impo omirinka okañoigiri maika ovashi yantarivageiganake. Cuando los pichones de picaflor salen del huevo, su mamá va a buscarles alimentos, luego sigue haciendo esto todos los días hasta que se vuelvan grandes. V. o2- Apén. 1; imirinka.

aratintitagantsi [redup. de aratinkagantsi] vi. {yaratintitake} estar de pie, pararse (p.ej. varias personas esperando o conversando). Noavetaa noneaigapaakeri soraroegi aratintiimatake novankoku. Regresé y encontré a varios policías (lit. vi a varios soldados) esperando parados en (el patio de) mi casa. ¡Tsamenityo, ogatani paratintivagetake kara! ¡Vamos, pues, desde hace rato estás parado allí (conversando)!

tsitigagantsi₁ vi. {itsitigake} hundirse, sumergirse. Ipasapasaigakeri otsiti, yamavageiganakeri oaaku iokajaigakerira, itsitiganake ikamakera. Le pegaron al perro con palos, lo llevaron al río, lo botaron al agua, y él se hundió y se murió.

gonketagantsi 1vtr. {yogonketakari} alcanzar, llegar hasta. Imitaashinavetakaro notomi ichakopite, teratyo irogonketemparo. Mi hijo saltó y saltó tratando de agarrar sus flechas (lit. con motivo de sus flechas), pero no las alcanzó. Nogovetakari sapato tera irogonketena, onti yavisakena. He probabo los zapatos pero no son mi medida (lit. no me alcanzan), sino que son demasiado grandes (lit. no me alcanzan sino que me pasan). Yogari ani atsantsaarikatyo kara, nerotyo chapi ipokutira nogimagavetakari nomagira, tera irogonketemparo nomagamento, onti itsitigiitake ipote ikiakera maganiro. Mi cuñado es muy alto, así que cuando vino ayer (a visitarme) le ofrecí mi cama (lit. trataba de hacerle dormir donde duermo), pero no alcanzaba (lit. él no alcanzó) en mi mosquitero, sino que dobló las piernas y así pudo entrar completamente (lit. todo). 2vr. {yogonketaka} llegar. Yogonketapaaka iariri pankotsiku, ikamosogantapai ineapaakero pirinivagetake. Su hermano llegó a la casa, miró por la puerta y la vio sentada (adentro).

megiriatsápini megiritsápini inan. esp. de planta. [‣ Algunos dicen que es parecida a la planta uncucha; otros que es una enredadera que sube a los árboles. Las hojas son muy resbalosas.]◊ Se recogen las hojas, se las cocinan y se da una cierta medida del líquido a los niños para aliviar la diarrea y hacerlos botar lombrices; se utilizan las raíces de la misma manera. V. mégiri, óani, otsa; -pini Apén. 1.

managitetagantsi managiteagantsi vr. {omanagitetaka, omanagiteaka} avr. ser la “época de ocultación”. ◊ Tradicionalmente se contaba que hubo una época cuando los jóvenes que estaban listos para tener esposa podían ir al monte y se les aparecía una mujer. Lo mismo pasaba con las mujeres, pero menos que con los jóvenes; ellas podían ir al monte y se les aparecía un hombre. Ahora, según se dice, todo ha cambiado, y tanto los hombres como las mujeres que antes aparecían en el monte, ya son invisibles y, por eso, hoy en día se vive en “la época de ocultación”. Ikantaigi itsitikini pairani antari tekyara omanagitetempa, yantariiganakera onti yagaigiro tsinane inkenishiku, kantankicha maika atake omanagitetanaka tera onkañotae pairani. Antiguamente los antepasados decían que antes de llegar “la época de ocultarse”, cuando un joven llegaba a ser adulto, encontraba (lit. cogió) a una mujer en el monte; pero ahora ya se terminó esa época (lit. ahora ya se oculta) y no es como antes. bvr. ser un lugar escondido (donde no hay nadie que pueda ser testigo de una acción). Chapi ikoshitakena nonkine itomi Antonio yamanakero omanagitetakara, ario yogakaro. Ayer el hijo de Antonio me robó mi maní el que llevó a un lugar escondido y allí lo comió. V. managantsi, oégite.

maserónkeni m. esp. de serpiente no venenosa que se aplana y se hincha cuando se enoja. Nopitankirira maseronkeni, ipoeganake ipetamashitanake yariomashitanake, impo ipiganaa itsioganaa imporetsatanai. Cuando aplasto a la serpiente maseronkeni con piedras, se hincha y se pone muy ancha y después se encoge otra vez y regresa a su forma normal. V. masero, maranke.

manirotaki f. cinturón de más o menos diez centímetros de ancho, hecho de cuero de venado que se utiliza para sostener el extremo del telar donde se está tejiendo. Aiño omanirotakite ina. Mi mamá tiene un cinturón hecho de cuero de venado. V. mániro, tákitsi.

manitagantsi vi. {omanitake} estar lleno/a de moho, enmohecerse BU; estar oxidado/a, oxidarse AU. Nopokaira noatira katonko, nokamosovetapaakari namatsaire pairo imanitake ovashi nokakeri. Cuando regresé de río arriba, revisé mi corona y estaba muy enmohecida así que la boté. Ogari nonenkeki nogarenatsate opanarira ina opatuanake ovashi tera nonenketaemparo, maika atake omanitanake. La cadenita del collar que me regaló mi mamá se rompió y ya no me la pongo, así que ahora está oxidándose. V. yogetagantsi BU.

maniti m. jaguar; puma. • Se utiliza este término o el término ishai, para referirse de manera alusiva a todos los jaguares, pumas, etc. a fin de que no se enojen y vengan a devorar a la gente. V. matsóntsori, íshai.

peritagantsi vt. {yaperitakero} roer o morder con los incisivos (p.ej. murciélagos, ratones); morder con el pico encorvado (p.ej. los loros). Tera isekatempa nogintarote, nerotyo oga iseka nogavetanainiririra tera irogemparo, maani yaperitakero. Mi loro no comió nada, por eso la yuca que le dejé para que comiera, no la comió (sino que) apenas la mordió un poquitito con la punta del pico.

garenitagantsi vt. {yogarenitakero} hacer liso/a. Antari okisoatakerora ina ogovite, onti ogarenitakero ganiri otsiraanai. Cuando mi mamá talla (lit. raspa) sus ollas de barro, las hace lisas para que no se rajen. V. o1- Apén. 1; karenitagantsi.

gari adv.neg no; acaso (modo real). • Esta forma de gara aparece generalmente con ario o siguiendo al verbo neagantsi. Ikantiri matsontsori: “Sa kamakeniroro, ¿ario gari okami?, sa viroeginiroro gamagaigakero”. (Cuentan que) el jaguar les dijo: “Sí pues, está muerta, ¿cómo no va a morir?, pues ustedes la han matado”. Yogari notomi iragaka ineiri gari nopiri ivatsa. Mi hijo estaba llorando pensando que no iba a darle carne. V. gara; -ri3 4.15.13.

gárika adv.neg. si no, tal vez no (modo real). Garika noneavairi notomi iripokaera aka, gara noatai novankoku, narotari neainiri ivanko. Si no regresa mi hijo (lit. si no veo regresar a mi hijo), no voy a mi casa porque yo soy el que está cuidando su casa. • A veces aparece con -tyo2 para dar más énfasis, pero en su uso se distingue de garikatyo ya que.