Resultado de búsqueda de "akotagantsi"

yarakotake V. arakotagantsi.

omechotakotake V. mechotakotagantsi.

pameraakotagantsi vt. {yapameraakotakeri} allanar con respecto a algo (p.ej. la tierra después de enterrar algo como una pachamanca, un muerto enterrado, semillas sembradas); borrar (p.ej. huellas allanándolas con la mano o pisándolas). Nokitatakero sekatsi napameraakotakero ganiri okami. Sembré yuca y allané (la tierra) encima para que no se secara. Noneampogitetakeri matsontsori ikityatakara avotsiku imaranerikatyo kara, tyanirika gatikakotakeri yapameraakotakeri. Vi las pisadas de un jaguar muy grande en el camino, (y no sé) quién las habrá pisado y allanado. V. pameraagantsi; -ako 4.8.1.1.

pigirikakotagantsi 1vt. {yampigirikakotakero} enrollar algo pequeño o diminuto dentro de algo. Antari yamakenerora koki irishinto pagiri, tera intovaigenika onti yampigirikakotakeri maani tsipanaku. Cuando mi tío trajo suris a su hija, como no eran muchos los enrolló dentro de una hoja. 2vr. {yampigirikakotaka} enrollarse dentro de algo. Maani yampigirikakotaka shigopa oshiku. La larva shigopa vive enrollada en una hoja. V. pigirikagantsi; -ako 4.8.1.1; pigikakotagantsi.

gusovoatakotagantsi vt. {yogusovoatakotakeri} atar o amarrar en un palo. Yogari ovisarite ineakerora aagatakera, yaganakero isankenavoatakotakero parotopoaku, impo yogusovoatakotakero yogimaatakotakero ganiri yogaro matsontsori. Cuando su nieto vio que ella había sido matada por un jaguar, la cogió, pintó dibujos en una topa, la (puso) en la topa amarrándola bien y la mandó flotando (río abajo) para que no la comiera el jaguar. V. gusotagantsi, opoa; -ako 4.8.1.1.

kitamotakotagantsi 1vt. {akitamotakotakeri} estar volteado/a boca abajo tapando a alguien o algo. Oshonkanakara pitotsi noshinto notsaroganake nokanti: “¡Maikani onkame noshinto!”, impo matsi ariokona ogoti okiviatira okiviatanake okonteavageti samani. Cuando la canoa se volteó por completo poniéndose boca abajo, tapó a mi hija y tuve miedo y dije: “¡Ahora sí, mi hija va a morir!” pero felizmente ella sabía zambullirse muy bien (así que) se zambulló hasta salir lejos (de la canoa). 2vr. {yakitamotakotaka} estar debajo de algo que está volteado boca abajo. Nokogagevetakaro nogotsirote nontagiakera noseka mameri. Notsotenkanakerotyo kara, tera nagaero, impo onti neairo noshinto ontiratyo akitamotakotaka kovitiku. Busqué tanto mi cuchillo para pelar mi yuca pero no estaba en ninguna parte. Por más que busqué en todas partes, no lo pude encontrar y por fin fue mi hija la que lo encontró debajo de una olla volteada boca abajo. V. kitamotagantsi; -ako 4.8.1.1; givotagantsi.

okatevakotagantsi vr. {iokatevakotaka, yokatevakotaka} meter los brazos o las manos dentro de la cushma. Okatsinkagitevagetityo chapi kara, nerotyo notomi ikatsinkatakera teratyo inkontevakote, onti ikantakani iokatevakotaka. Ayer hubo mucho frío, así que mi hijo tenía frío y no sacaba las manos de dentro de su cushma, sino que las tenía metidas adentro. V. okatetagantsi, ákotsi.

parigakotagantsi vi. {iparigakotake} caerse junto con algo o en algo. Yatagutapaake shivitsaku, igenarekyatyo yovatuakovagetavakeri Ankachaki tsugn, iparigakotanake ikantavagetaketyo savi taagn. (Cuentan que) él estaba subiendo (el barranco) en un bejuco, cuando de repente Ankachaki cortó la soga tsugn y él se cayó juntamente con ella taagn. V. parigagantsi; -ako 4.8.1.1.

itempatakotakaro V. tempatakotagantsi.

pionkakotagantsi 1vt. {yompionkakotakeri} empujar en un columpio, mecer, columpiar. Yogari ojime iseronkakenero inchato ikañotagasanotakari ananeki, omirinka opiriniventiri ompionkakotirira otororoatakotakerira. (Cuentan que) su esposo labró la madera dándole la forma de un bebé, y ella se dedicó a mecerlo en una hamaca y a cantarle canciones de cuna. 2vr. {ipionkakotaka, yompionkakotaka} columpiarse, mecerse, estar colgado/a de. Antari yogashiigira enoku, ipaagakerika kanari, okuta ikamosovetaro irivire ineapairi piompiotakovagetaka. Cuando ellos ponen su trampa arriba, si cae una pava (en ella) al día siguiente cuando van a revisarla, ahí está (la pava) colgada (de la soga) balanceándose. V. pionkagantsi; -ako 4.8.1.1.

kigakotagantsi vt. {ikigakotakero} escarbar o cavar para alcanzar o sacar algo que está adentro de otra cosa. Okantiro ishinto: —¡Inaa, ma iragakaetyo maika matsontsori! Okanti: —Jeeje, iragakaeniroro, matanakaniroro, maika atake ikigakoiganakai. (Cuentan que) su hija le dijo: —¡Mamáa, ahora nos va a comer (lit. coger) el jaguar! —Sí, ya nos va a comer, porque ya está escarbando (debajo de la pared) tratando de alcanzarnos —ella contestó. V. kigagantsi; -ako 4.8.1.1.

itsagatakotakeri V. tsagatakotagantsi.

itsakunkakotakero V. tsakunkakotagantsi.

itsamaitakotakero V. tsamaitakotagantsi.

itsarankatakotake V. tsarankatakotagantsi.

katinketakotagantsi vt. {ikatinketakotakeri} sujetar o amarrar con solamente una soguita (algo contenido o envuelto en un paquete). Notomi, makena pashini shivitsa nogusotasanotakerira shima, maani nokatinketakotakeri. Hijo tráeme más pita para amarrar bien (la patarashca de) pescado, porque ahora apenas lo tengo sujetado con una tirita de soga. V. katinketagantsi; -ako 4.8.1.1.

iokatevakotaka V. okatevakotagantsi.

ipaaventakotakeri V. paaventakotagantsi.

ipakotakaro V. pakotagantsi.

kitsogakotagantsi vt. {ikitsogakotakeri} avt. llevar en un palo (p.ej. un loro). Omirinka noatira tyarika kara, namanairi noerotite nokitsogakotanairi. Siempre a dondequiera que yo iba, llevaba a mi loro en un palo. bvt. usar un palo para sacar o cargar algo con su contenido (p.ej. un nido o un bulto). Yogari apa yaganakeri megiri yogusovatutanakeri ikitsogakotanakeri ipokai. Mi papá recogió las ardillas (que había matado), las amarró, metió un palo en el manojo y vino. V. kitsogagantsi; -ako 4.8.1.1.

okasagiakotaka V. kasagiakotagantsi.

kiakotagantsi₁ vt. {ikiakotakeri} entrar en la habitación de otra persona; entrar en la madriguera o el nido de otro animal o pájaro. Yogari samani ikiakotakeri etini inakiku ovashi yogishigakeri iatake etini parikoti. El majás entró en la madriguera del armadillo y lo hizo salir (lit. escaparse), y el armadillo se fue a otro lugar. V. kiagantsi1; -ako 4.8.1.1.

kiakotagantsi₂ vt. {ikiakotakeri} cargar algo sobre la espalda en algún recipiente (p.ej. bolsa, canasta). Yaganairi apa ivatsatsite ikiakotanairi ipokai. Mi papá recogió la carne, la cargó (en una canasta) sobre la espalda y vino. V. kiagantsi2; -ako 4.8.1.1.

patimaatakotagantsi vt. {ipatimaatakotakeri} perseguir a alguien que está en una canoa o balsa. Chapi choenira okimoaatake, iatake ige intati impo ipokavetaa yavisaatakotake amakotanakeri kamatikya, impo onti nopatimaatakotavairi nagakotavairira. El otro día cuando apenas había crecido un poco el río, mi hermano fue al frente. Luego se dispuso a regresar pero (no podía hacer atracar la canoa sino que) se fue de largo, porque fue llevado por la corriente; yo fui persiguiéndolo y lo recogí. V. patimaatagantsi; -ako 4.8.1.1.

voretakotagantsi vt. {ovoretakotakero} botar (las olas; p.ej. a una canoa o balsa; tierra cuando el agua está turbia). • El sujeto son las olas. Ogari Eni okapatsaasetanaketyo kara ontityo gotanankicha opatsa, ovoretakotakero okantanaketyo patsapatsapatsa. El río Urubamba está muy turbio y lleno de tierra que las olas remueven (lit. botan) patsapatsapatsa. V. voretagantsi; -ako 4.8.1.1.