Search results for "oenka"

mechoenkatagantsi vi. {omechoenkatake} lloviznar, garuar, llover poco. Inkaara oparigake omarane inkani. Maikari maika atake omechoenkatanake. Endenantes estaba lloviendo fuerte. Ahora, en cambio, ya está lloviendo poco. V. metsotagantsi, énkatsi.

omechoenkatake V. mechoenkatagantsi.

kimoenkatagantsi vi. {ikimoenkatake} avi. alzar la voz. Ogari noshinto oniira tera onkimoenkate, maani oniavagetake, onumatakerika samani tera onkemagantumatempa. Cuando habla mi hija, tiene una voz muy baja (lit. crecer la voz), y si está un poco lejos, no se le puede oír nada. bvi. aumentarse (lluvia, humo, llamas de fuego). Inkaara choeni oparienkatake inkani nokantiri notomi: “Notomi, tsame antsamaitaigera”. Noaigavetanaka oga okenake okimoenkatanake nopigaiganaa pankotsiku. Endenantes estaba lloviendo un poquito, y le dije a mi hijo: “Hijo, vamos a trabajar en la chacra”. Estábamos yendo, y ahí mismo comenzó a llover más fuerte, y regresamos a la casa. V. kimotagantsi, énkatsi.

ipairoenkatake V. pairoenkatagantsi.

gotagantsi 1vt. {yogotakero, igotakero} avt. saber algo, tener habilidad en algo. Ogovagetityo antira nevatyage tsiveta, ogametirepagetyo kara. Noshineventanakarotyo ovashi nonevitanakero mavati. Mi sobrina es muy experta en tejer canastas muy hermosas. Me gustan tanto (lit. estoy tan contenta por ellas) que le pedí (que me diera) tres. bvt. medir. Ina agake mampetsa ogotakerira apa ovetsikakenerira imanchaki. Mi mamá cogió hilo para medir a mi papá y hacerle una cushma. cvt. probar. Ipokai yamakero acha yogotiro itogantaro kamona. Patirotyo ogakero tsugn soaaa teroogn. Regresó trayendo el hacha la que probó tumbando una pona (esp. de palmera). Se cayó de un solo golpe tsugn soaaa teroogn. dvt. saber cómo es una persona o qué características tiene (nunca significa conocerse con otra persona). Irorotari pogoigakenara nopisarotakera, ario noshintotakempa. Ustedes, pues, saben que soy vieja, es absurdo pensar que voy a tener una hija. evt. imitar. Iniavageigakera inkaara pokaigankitsirira kamatikya, yogotakeri notomi ikañoenkatasanoigakari. Cuando los visitantes de río abajo estaban hablando más temprano, mi hijo les imitó hablando igualito a ellos. fvt. respetar o estimar a una persona. Yogari iraniri apa tera irogoteri onti ikishiri. El cuñado de mi papá no lo estimaba, sino que lo aborrecía. • Cuando aparece con -av contr., significa adivinar, saber o darse cuenta de algo que está pasando o que está por acontecer, reconocer a alguien que llega. Noneiri ikenapaake ani ishinevagetapaaka nogotavakerityo tatarika inevitakena. Al ver a mi cuñado venir tan contento yo adivinaba que quería pedirme algo. Yogari matsontsori tsikyani yamatsinkavetapaakari etini, kantankicha irirori yogotavaketyo. El jaguar estaba acercándose al armadillo bien despacio a escondidas, pero éste se dio cuenta. Yogari Pepe ipegavagetanakani pairani, tera noneimataeri, impo chapi ipokai noneavetaari tera nogotavaeri. Pepe se fue hace muchos años, y no volví a verlo; entonces ayer vino, y lo vi pero no lo reconocí. 2vi. {yogotake} ser sagaz, sabio/a o astuto/a; saber; adivinar. ¡Nokenkiavagetanakeri ani yaparataka ikamakera! Irirori yogovagetityo kara, nerotyo iniimatanakera yagakotanairo gotagantsi. ¡Cuánto extraño a mi cuñado y qué pérdida que haya fallecido! Él sí era sabio y por eso cada vez que hablaba, (sus palabras) estaban llenas de sabiduría. 3vtr. {yogotakaro} probarse (p.ej. una prenda de vestir o tratando de alcanzar algo). Nogotakaro tsenkotsi noneiri ariori ogonketakena, impo tera ogonketena ovashi tera nompunaventero. Me he probado los pantalones para ver si me iban a quedar, y no me quedaron; así que no los compré. Nogonavetakaro nonkuavatakerora intsipa tera nagavee nogonketemparora onavageti enoku. Estaba tratando de alcanzar unos pacaes, pero no podía alcanzarlas por estar muy altos. 4vr. {yogotaka} avr. medirse, tomarse las medidas. • Antiguamente se usaba la forma ogotaka ella se mide con el adverbio ogakona poco, no tanto con el sig. de no tan grande sino de tamaño regular. —¿Akatuiti pitsamaire? —Ogakona ogotaka, panirotari napuntashitakaro. —¿De qué tamaño es tu chacra? —No es tan grande sino regular porque la hice solo. bvr. hacer una prueba de hacer algo. Nogonavetaka nonkirikakera tera nagavee, onti okomutapitsatakena. Muchas veces he hecho la prueba de hilar pero no puedo; me es muy dificil. • Se usan formas estativas reflexivas (p.ej. gotacha y gotankicha) con el sig. de ser todo(s) o toda(s) igual(es) (p.ej. de la misma especie o de un solo tipo o tamaño). Antari anta tera intimumate matsigenka, inti gotacha virakocha. Por ahí no vive ningún matsigenka, sino solamente colonos. Mameri imarane shima, inti gotankicha ityomiani. No hay peces grandes, sino sólo chicos. Onti goatankicha oani. Es puramente líquido (en contraste con algo sólido). V. óani, tsuriatagantsi.

oenkatake V. enkatagantsi.

ipoénkaki inan.pos. la cola muy peluda de él (p.ej. de ardilla, achuni, oso hormiguero).

pairatagantsi vi. {opairatake} estar grave, deshecho/a, o en muy malas condiciones; sentirse decaído/a, miserable, desgraciado/a. Chapi pairo opairatake noshinto, maikari maika choeni okañoenkataka. Ayer mi hija estaba grave, pero ahora está un poquito mejor. Ikenapai shintarorira iachane ikenagetakera anta ikogakerora, impo ishonkavetanaka noriaka, inoshikiro pairatake yapevonkititutakeri. (Cuentan que) el dueño del hacha vino a buscarla por todas partes, y de repente se volteó y la vio allí en el suelo, pero al momento que la recogió, (vio que al que se la había prestado) la había dejado con toda el hoja gastada. • Se usa con frecuencia con -ma intens. Ikemapaakero masero matikavagetake korogn, korogn, korogn, iniavagetanakera ikanti: “¡Ojojooo, pa pairatamatake onkametienkatumate!” (Cuentan que) entonces (pasó por allí) y escuchó a un sapo cantando korogn, korogn, korogn, y dijo: “¡Qué barbaridad, qué feo canta, ni siquiera tiene buena voz!” V. páiro.

iragatsanoenkatagantsi vr. {iragatsanoenkataka} lloriquear, tener un nudo en la garganta (lit. llorar en la garganta). Noneapaakeri apa iragatsanoenkataka ineakerira panikya inkamake ige. Al llegar encontré a mi papá (que casi no podía hablar), porque tenía un nudo en la garganta al estar mi hermano a punto de morir. V. iragagantsi, tsánotsi, énkatsi.

iragatsanoenkataka V. iragatsanoenkatagantsi.

isamechanoenkatake V. samechanoenkatagantsi.

ventagantsi₁ 1vtr. {yaventakaro} avtr. usar algo como arma para defenderse, dominar o amenazar. Yogari matsikanari yaventakari matsipanko ipegakeri inetsaane, irirotari gantankitsi. Los brujos dependen de (lit. usan como arma para defenderse a) los pájaros matsipanko, como si fueran sus espíritus auxiliares porque ellos son los que matan. Onti paventakempa pisavurite pimpugamentakempara. Tendrás que defenderte con tu machete. bvtr. acudir a; refugiarse en; depender de; usar como remedio, curarse con; aprovecharse de. Otsarogavagetanake opinkanakerira matsontsori oshiganaa aventanaarira ogokine. Ella tenía mucho miedo del jaguar y se fue corriendo para refugiarse (en la casa de) su tío. Onti ikisaviigakeri itovaireegi ineaigakerira yaventaiganakarira virakocha iokagaiganakarira. Ellos se molestaron con los otros porque se dieron cuenta que ellos estaban dependiendo más de los blancos y dejándoles a ellos. Okaratakena savuri ovoatanake noriraa tovaiti. Iroro naventaka igentiri nogavintiro, oga okenake okaraaganake. Me corté con mi machete (lit. el machete me cortó), y me salió mucha sangre. Me curé con patquina, y ahí mismo se coaguló. cvtr. usar como broma, insulto o para profanar algo. ◊ Cuando se hacen bromas o insultan de esta manera, se cambia el sexo del blanco a quien está dirigida la broma o el insulto de manera que mayormente en los chistes entre hombres se emplea un pf. 3f. Yaventaigaro panaro ineakero oenkagakera. Pinkantaigerira: “Panaro”, inkante: “Ovagante”. Los hombres usan el nombre del árbol panaro en son de broma o insulto porque ven que tiene mal olor. Si tú dices a alguien: “Panaro”, él va a decir: “Su boca de ella” (refiriéndose a sí mismo o a otra persona sea que tenga halitosis o no lo tenga). 2vr. {yaventaka} refugiarse. Intityo varatakena matsontsori nopokantakarira aka naventakara. Un jaguar me hizo huir, por eso vine a refugiarme acá. V. tsintaki, meráama, kantakotantagantsi1.

varoenkatagantsi 1vt. {ovaroenkatakero} hacer entrar en la casa (agua de lluvia traída por el viento). Ogari oparigira inkani terira ontampiate, tera ovaroenkatero. Antari otampiatakerika, ario pinkante ovaroenkatakero otsoasetakero magatiro tsompogi. Cuando llueve y no hay viento, no se mete (el agua). Por el contrario, cuando hay viento, se mete (el agua) y se moja todo. 2vr. {ovaroenkataka} entrar en la casa (véase vt.). Antari inkaara sagiteniku oparigavagetanake inkani, impo aikiro otampiatanake, ovashi ovaroenkatanaka otsoasegetaka nogamisate. Anoche llovió bastante y también hubo mucho viento, de manera que el agua de lluvia entró a la casa mojando toda mi ropa. V. varaagantsi, énkatsi.

tsoenkagantsi vt. {itsoenkakeri} insultar despreciando o minimizando a una persona con palabras, tener una opinión demasiado pobre de alguien o de sus capacidades. Notsoenkavetakari ani okyara, noneiri teri inkovintsate. Impo notentanakari inkenishiku, iponiaka osheto, ikentavake yontaikiri kara. Al comienzo yo tenía una opinión demasiado pobre de mi cuñado, pues pensaba que no sabía cazar. Luego fui con él al monte, vinieron unas maquisapas, y él flechó a varias (lit. él flechó amontonándolas). V. tsoegagantsi, énkatsi.

tsánotsi inan.pos. 1{itsano} cuello; garganta. 2{otsano} el cuello de una calabaza, un zapallo, el pedúnculo de un racimo de plátanos, etc. • La forma dim. -chano aparece en temas compuestos (p.ej. samechanoenkari una persona con voz ronca o cascada).

tenigeenkatagantsi vi. {itenigeenkatake} estar muy grave o muy borracho/a. Chapi noneakeri apa pairo itenigeenkatake. Maikari maika choeni ikañoenkataka, nerotyo maika iniakera. Ayer vi a mi papá que estaba muy grave. Ahora está un poco mejor, así que ya está hablando. Impo ariompari itenigeenkatasanotanakeri ikavakavatanakera ejejeee, ejejee, ¡tyarika!, yovosanteanakerira itsotenkanakerira. (Cuentan que) ellos iban emborrachándose cada vez más y riéndose a carcajadas ja,ja,ja, ja,ja,ja, insultándole y diciéndole todos (sus defectos). V. tenige, énkatsi.

shivatetagantsi vt. {ashivatetakeri} ahogar; asfixiar, sofocar, quitar o tapar la respiración (p.ej. con agua, polvo, humo, viento fuerte, ají). Iokajaigara, ashivatetakeri nia ikamanake. Cuando (una persona) se ahoga, el agua la asfixia y muere. Avoreempira tsitikana, ashivatetakempi. Cuando el ají te hace toser, te asfixia. Ipotakera apa itsamaire, iatake ige yogiatanakerira. Noavetaka naro atake ashivatetanakeri oenka, gatatame noati inkamakeme. Cuando mi papá fue a quemar su chacra, mi hermanito fue siguiéndole. (Cuando) yo fui, el humo ya estaba asfixiándole y si no hubiera ido, habría muerto.

shirogiatagantsi 1vt. {ashirogiatakeri} salir líquido por la nariz o por la boca. Poviikakempara nia intevakoitakempi ashirogiatakempi. Cuando estás tomando agua y alguien se choca contra tu mano, el agua sale por la nariz. 2vr. {yashirogiataka} tragar líquido de manera que sale por la nariz o por la boca. Yogotagavetakarira notomi irirenti inkiviatakera, onti yashirogiataka, tekyatanika irametempanika inkusoenkatera saviaku, shintsi yanienkatake. Mi hijo estaba enseñando a su hermano a zambullirse, pero le entró agua (por la nariz), porque todavía no está acostumbrado a contener la respiración debajo del agua, y respiró (demasiado) rápidamente.

itsoenkakeri V. tsoenkagantsi.

pairoenkatagantsi vi. {ipairoenkatake} hablar, cantar o gritar en voz alta; sonar fuerte. Yogari apa ikemiro nia sooo, yanonkanaka yagavagetanakero aiñoni, ariompatyo opairoenkatanakeri. Mi papá escuchó un río (lit. agua) sonando sooo, bajó hasta llegar cerca, y seguía sonando cada vez más fuerte. V. pairotagantsi, énkatsi.

sharoenkáriki inan. esp. de árbol grande. [‣ Su fruto es alimento de las pavas y de los monos.] V. okitsoki.

sooo onom. sonido de la correntada de un río. V. sooo shióoo; suóooo, pairoenkatagantsi.

sekatagantsi vr. {isekataka} comer. Antari chapi imantsigatakera notomi itenigeenkatakera, tera isekatumataempa. Maikari maika ogara ikañoenkatanaa, choekyani isekagetanaa. Ayer cuando mi hijo estuvo muy grave, no comía nada. Ahora está un poquito mejor y está comiendo algo otra vez. ◊ La manera tradicional de comer era que los hombres se sentaran en esteras en un círculo alrededor de los recipientes que contenían la carne y la yuca, y arrancaran pedacitos de ellas (véase timpatsareagantsi). Después de servir a los hombres, las mujeres comían aparte con los niños. Se consideraba de muy mala educación tanto sacar pedazos grandes o presas enteras de carne (véase teagantsi) como pedir más. Por otro lado, como algunos afirman que los matsigenkas siempre comen aunque sea un gusanito, acompañándolo con yuca, estaba bien preguntar si había más yuca.. “Ina, aityokya piseka pimpaenara panivati, tekya nonkemempa”. “Mamá, si todavía tienes yuca, dame un pedacito más (porque) todavía no estoy satisfecho”. ¶ Cuando se terminaba la carne, o todos estaban satisfechos, el dueño de casa decía: “¿Ario?” “¿Así?”, y los demás respondían “Ario.” “Así”. • De vez en cuando, sekatagantsi se usa de manera transitiva, pero no se puede agregar un sufijo de persona y mayormente se emplea gagantsi en ese contexto. Inkaara noatake ovankoku pagiro nosekataka oshimane, impo nopokaira, opavakena shinkori. Endenantes fui a la casa de mi tía, comí su pescado y, al venirme, me dio (pescado) ahumado. V. sékatsi, tsitíkana, gagantsi3.

samechanoenkatagantsi vi. {isamechanoenkatake} estar ronco/a; tener una voz que no se oye o que es cascada (p.ej. la voz de un adolescente o de alguien con la garganta lastimada). Antari yantaritanakera notomi, tesano iriniagantsitae, onti isamechanoenkatake ogotantavakarira iriniro okanti: “Atake yantaritanake notomi”. Cuando mi hijo llegó a la pubertad no podía hablar bien, sino que tenía una voz cascada, y por eso su mamá se dio cuenta y dijo: “Mi hijo ya ha llegado a la pubertad”. V. tsánotsi, énkatsi.

samechanoenkatagagantsi vt. {osamechanoenkatagakeri} causar ronquera. Chapi ogakena merentsi, maika osamechanoenkatagakena tera noniagantsitae. Ayer me dio la gripe; y ahora me está causando la ronquera y no puedo hablar bien. V. samechanoenkatagantsi; -ag 4.8.1.6.