Resultado de búsqueda de "tata"

yaragontatake V. aragontatagantsi.

pameraakotagantsi vt. {yapameraakotakeri} allanar con respecto a algo (p.ej. la tierra después de enterrar algo como una pachamanca, un muerto enterrado, semillas sembradas); borrar (p.ej. huellas allanándolas con la mano o pisándolas). Nokitatakero sekatsi napameraakotakero ganiri okami. Sembré yuca y allané (la tierra) encima para que no se secara. Noneampogitetakeri matsontsori ikityatakara avotsiku imaranerikatyo kara, tyanirika gatikakotakeri yapameraakotakeri. Vi las pisadas de un jaguar muy grande en el camino, (y no sé) quién las habrá pisado y allanado. V. pameraagantsi; -ako 4.8.1.1.

garikatyo adv.neg ya que. Garorokarityo ipokumati aka koki garikatyo ikisaigajai, ario tatatyo iragakera iripokakera. Ni por nada vendrá aquí mi tío ya que siempre nos ha aborrecido, ¿con qué motivo, pues, vendría por acá? Okantavetavaaro: “Pinato, gara piati”. Teratyo onkematsatero, ariompatyo oshiganakari okantakerora: “¡Sa noataetyo garikatyo okisanti piniro!” (Cuentan que le dijo:) “Cuñada, no te vayas”. No le hizo caso sino que se fue escapándose (lit. seguía corriendo) diciéndole: “¡Pues me voy ya que tu mamá es mala!” V. gara; -rika 4.15.10; -tyo2 4.15.3.

meshirereitagantsi vi. {imeshirereitake} avi. pelarse (p.ej. después de quemarse en el sol o calentarse mucho en la candela; por haber comido hígado de súngaro; por una enfermedad seria de la piel). Pairani ogari ina tatarika gakero okaentagisetanaka maganiro ovatsaku, otontatanake ovashi omeshirereitanake. No sé qué tuvo mi mamá hace años que le dio mucha comezón en todo su cuerpo; su piel se puso muy doble y después se le peló. bvi. mudarse de corteza. Ogari toaroki onti omeshirereitake opoa pairatamatake tagintagisematake. El tronco del árbol pashako se muda de corteza, y toda la cáscara se levanta en forma de escamas grandes. V. meshigagantsi; -re2 4.8.2.10; -i2Apén. 1.

kutagíteri kutagite inan. día, el amanecer. Isagempitataka notomi inkaara, tera irimage, yogavagetiro kutagite. Endenantes mi hijo tuvo un fuerte dolor de oído que no lo dejó dormir hasta el amanecer (lit. no durmió, puso el día). V. kutagitetagantsi.

nogutagiterite mi cumpleaños (lit. mi día; término no tradicional).
Shinkitakatari koki, tera ineaero kutagiteri. Pues mi tío estaba tan borracho que ya no se daba cuenta de nada (lit. ya no veía el día).

kutagitetai

kutagitetagantsi vi. {okutagitetake} amanecer (el día). Opokake noshinto okantapaakena okanti: “Kamani onkutagitetanaera tekyara inkatsirinkate poreatsiri, ompokake pirento oneaatempira”. Mi hija vino a decirme: “Mañana cuando amanezca antes que haga mucho calor (lit. antes que el sol sea muy caliente), mi hermana va a venir a visitarte”. • Se usa la forma corta okuta en los relatos para indicar el próximo día o el paso rápido del tiempo, día tras día. ¡Oshintsipakovagetityo nevatyage kara! Tatarika antake agatagematityo shintsi. Pine oamatira, irorotyo agatakerora ovetsikagetakerora magatiro, otsititumatanakerora oamatanakera okuta, okuta agatiro. ¡Qué don tiene mi nuera de hacer las cosas rápidamente! Cualquier cosa que hace, la termina muy rápido. Por ejemplo, cuando teje (una cushma), tan pronto que termina de arreglar todo (el telar), comienza a tejer, día a día avanza y en poco tiempo ya la termina. V. kutatagantsi, oégite.

pasekátiro adj.inan. una (comida); una sola o la única comida. Notigirira notomi, pasekatiro nopiri parianti, tera inkogenika irogempara pashini, aikiro mameritari tatampa nompakeri. Cuando doy de comer a mi hijo, la única comida que le doy es plátano porque no quiere comer otra cosa más, y además no hay otra cosa que pueda darle. ◊ Se utiliza este término para referirse a una comida compuesta mayormente de yuca, ají y el cogollo de la cashapona que es la única que se permite comer a las víctimas de la mordedura de víbora (véase posantesekatagantsi). V. pátiro, sékatsi.

pasotaatagantsi vi. {ipasotaatake} ir solamente por un lado de un río sin cruzar al otro lado (a pie o en canoa). Yogari noime iatake katonko intati ikenanake pitotsiku, iokanakena naro onti nopasotaatanake. Impo nagakerora anta, ario yogimonteakena. Mi esposo fue a la banda río arriba dejándome a mí, así que yo iba caminando por este lado del río. Al llegar allí arriba, me hizo pasar al otro lado. V. pasotatagantsi, óani.

serogotatagantsi vt. {iserogotatakero AU, yoserogotatakero BU} desbastar madera para formar tablas (usando azuela, machete, etc.). Yogari apa iatake itsiraagotatakera kamonakota yontaikavakero anta. Impo irirokya icha yagashitakero savuri tsoyampiri iserogotatavakerora, tsikyani ikantanakero tsun, tsun, opote okametipiokotatakera. Mi papá va a partir (el tronco de pona) para sacar ripas y las amontona por allí. Entonces mi hermano coge un machete con buen filo y las desbasta con mucho cuidado (en el lado inferior)tsun, tsun,, logrando así tener un montón de tablas buenas. V. seronkagantsi, okota.

iagontatake V. agontatagantsi.

intiniro adj.an. fácil de notar, por lo visto él, a simple vista. • El pf. i- 3m. se refiere a la persona o cosa que tiene la característica que es fácil de notar; es importante no confundir este término con una forma corta de intiniroro forma enfática de inti él es. Imirinka tsamiri keiri intiniro ikitekatatakera igataku. Fácilmente se nota que todos los paujiles gordos tienen un color amarillento en la rabadilla. ; • Aparece en todas las personas (véase inti1). Maika otsamaitanakara magatiro tsamairintsi saagitevagetake kara, nerotyo inkaara piatakera pikigakera sekatsi, vintiniro pipirinitakera anta. Ahora que se ha cultivado toda la chacra se ha puesto limpia toda esa parte, de manera que cuando te fuiste endenantes a sacar yuca, se te veía a simple vista que estabas sentada allá. V. -ni3Apén. 1; ontiniro.

potsitapirinikitagantsi vi. {ipotsitapirinikitake} ser, estar o formar un grupo o conjunto de pequeños objetos que se ven desde lejos como puntos negros (p.ej. una multitud de pájaros, aves o individuos vestidos de cushmas negras). Yogari tisoni yagataigake inchatoku anta otishiku potsitapirinikitake. Los gallinazos se posan en los árboles en el cerro y se les ve como muchos puntos negros. Yogari giatanakerorira itsinanetsite savipatsaku, inetsaimaigirityo kiraasamari ikiraatsaivagetanaketyo, yogari potsitacharakiri ipotsitapirinikivagetanaketyo. (Cuentan que) el hombre que siguió a su mujer dentro de la tierra, miró y vio una fila larga de gente vestida de cushmas rojas; los que estaban vestidos de cushmas negras y viejas parecía que era una multitud de puntos negros. V. potsitatagantsi; -piriniki Apén. 1; okitsoki.

potsitaitagantsi₁ vi. {opotsitaitake} estar o ser negro/a, ennegrecido/a o sucio/a (p.ej. fruto del tipo oi, el exterior de una olla). Pinkivaitakerora tinti opotsitaitakera. Lava la papaya porque está sucia. V. potsitatagantsi, oi, potsityaitagantsi.

kitaitagantsi₂ vt. {ikitaitakero} enterrar (fruto). Okuaitakero ina tsimoritoki okitaitakero ganiri yogaro sharoni, irakanakeniri nogaigakemparora. Mi mamá cosechó maracuyá, y las enterró para que no se las comiera el añuje, y se maduren y las comamos. V. kitatagantsi, oi.

otsivitatake V. tsivitatagantsi.

nontsivikagantsi 1vt. {onontsivikakero} tejer bien ajustado/a (sin dejar huecos o aperturas entre los hilos, las hojas, etc.). Yogari apa ishitikira ivanko, inegintetasanotakero inontsivikasanotavakero oshi kameti ontsivitatakera ganiri okatsogumati. Cuando mi papá techa su casa, lo hace muy bien poniendo las hojas muy juntas para que no haya algún huequito y no gotee (la lluvia). 2vr. {onontsivikaka} estar bien tejido/a (sin tener huecos o aperturas entre los hilos, las hojas, etc.). Ogari shitatsi terira onontsivikasanotempa, onti sanareagisetake. La estera que no está tejida de una forma bien ajustada, tiene huequitos. V. tsivitatagantsi.

tinaashikerereitagantsi 1vt. {itinaashikerereitakero} hacer pararse (p.ej. pelos, hojas en un techo). Yogari shintori ikisara, onti itinaashikerereitakero iviti. Antari yapitsimareanaara, yogimaganairo. Cuando un sajino se molesta, se le paran (lit. él hace pararse) los pelos. Cuando ya se le pasa la cólera, se le bajan (lit. los hace dormir) de nuevo. 2vr. {itinaashikerereitaka} pararse (p.ej. pelos, hojas en un techo). Inkaara noaigakitira inkenishiku tatarika yagaenkatake otsiti itsarotanaketyo jogn, jogn, ¡tyarika, itinaashikerereitanakatyo! Endenantes cuando fuimos al monte, algo husmeó el perro que empezó a ladrar mucho jogn, jogn, ¡cómo se le pararon los pelos! Ogari pankotsi okyarira agatunkani iporeanakera poreatsiri oga okenake oshi otinaashikerereitanaka. Cuando el sol es muy fuerte, ahí mismo las hojas de una casa nueva que recién ha sido terminada se paran. V. tinaagantsi.

kutaponkakitagantsi vi. {ikutaponkakitake} una gran extensión blanca compuesta de muchísimas cosas que se ven chiquitas a la distancia (estrellas, muchas casas con luces prendidas en la noche o con techos de calamina reflejando el sol del día). • Se usa este término para describir Meshiareni La Vía Láctea (lit. el río de Piel). Maika ikutaponkakitake impokiro teranika aamoke, chapi tera inkoneate aamokaketari. Ahora se ven las estrellas por millones (lit. muy chiquitas y juntas), porque no está nublado; la noche pasada no aparecieron, porque estaba nublado. V. kutatagantsi, oponka, Meshiareni.

kutaponkamiriakitagantsi vi. {ikutaponkamiriakitake} una gran extensión blanca compuesta de muchísimas cosas brillantes que se ven chiquitas a la distancia (estrellas, muchas casas con luces prendidas en la noche o con techos de calamina reflejando el sol del día). Okutaponkamiriakitake Meshiareni. La Vía Láctea parece tener nubes de estrellas. V. kutatagantsi, oponka; -miriaki Apén. 1.

meretatagantsi vi. {imeretatake} estar de costado, ponerse de costado, tener dolor en el costado. Noatuti inkaara inkenishiku, inti noneake shintori noneiri ikenanake anta shiken shiken, nokamagutavakeri imeretatanakera, nokentavakeri tsugn asa ituanake. Cuando fui al monte, de repente vi a un sajino que venía haciendo ruido (entre la hojarasca) shiken shiken, le miré muy bien y cuando se puso de costado, lo fleché tsugn y se cayó al suelo. • Tambíen se usa este término para referirse a una enfermedad no identificada que produce dolores agudos en el costado, posiblemente un mal del bazo. Pairani nomeretatanakera ¡tyarika!, natsipereavagetaketyo kara noanatitanake nokantanake shige shige. Hace años cuando tenía la enfermedad que produce dolores agudos en el costado, ¡ay de mí!, sufría mucho, tenía fiebre y temblaba mucho (con escalofríos) shige shige. V. merétantsi.

gontsinaagantsi 1vt. {yogontsinaakero} poner muy cerca los unos de los otros. Yogari apa yantakerora ivanko, ishitikanakero yogontsinaanakero oshi itsivitatasanotanakerora. Cuando mi papá hace una casa, amarra las hojas poniéndolas muy cerca las unas de las otras para que (el techo) sea muy tupido. 2vtr. {yogontsinaakari} acercarse mucho. Gara pogontsinaari pirenti ogakerira merentsi, intainakona pinake. No te acerques mucho a tu hermano que tiene gripe, hay que ponerse un poco lejos.

chogémpiri m. esp. de larva blanca diminuta. [‣ Comen los troncos pudridos de palmeras tumbadas; se convierten en moscas diminutas; también se le conoce por el término kentitseiki.] V. chogempitatagantsi.

chogempitatagantsi vtr. {ichogempitatakari} meter larvas chogempiri al oído. ◊ Algunos tienen la costumbre de limpiar el oído metiendo estas larvas en éste para que se coman el cerumen. Nochogempitatakari chogempiri nogempitaku inkaenivagetetyo kara yogakarora nomagempire. Puse una larva chogempiri en mi oído y me daba mucha comezón mientras se comía el cerumen. • Posiblemente este término es una forma diminutiva de tsotagantsi más gempitantsi. V. gempítantsi.

gotagantsi 1vt. {yogotakero, igotakero} avt. saber algo, tener habilidad en algo. Ogovagetityo antira nevatyage tsiveta, ogametirepagetyo kara. Noshineventanakarotyo ovashi nonevitanakero mavati. Mi sobrina es muy experta en tejer canastas muy hermosas. Me gustan tanto (lit. estoy tan contenta por ellas) que le pedí (que me diera) tres. bvt. medir. Ina agake mampetsa ogotakerira apa ovetsikakenerira imanchaki. Mi mamá cogió hilo para medir a mi papá y hacerle una cushma. cvt. probar. Ipokai yamakero acha yogotiro itogantaro kamona. Patirotyo ogakero tsugn soaaa teroogn. Regresó trayendo el hacha la que probó tumbando una pona (esp. de palmera). Se cayó de un solo golpe tsugn soaaa teroogn. dvt. saber cómo es una persona o qué características tiene (nunca significa conocerse con otra persona). Irorotari pogoigakenara nopisarotakera, ario noshintotakempa. Ustedes, pues, saben que soy vieja, es absurdo pensar que voy a tener una hija. evt. imitar. Iniavageigakera inkaara pokaigankitsirira kamatikya, yogotakeri notomi ikañoenkatasanoigakari. Cuando los visitantes de río abajo estaban hablando más temprano, mi hijo les imitó hablando igualito a ellos. fvt. respetar o estimar a una persona. Yogari iraniri apa tera irogoteri onti ikishiri. El cuñado de mi papá no lo estimaba, sino que lo aborrecía. • Cuando aparece con -av contr., significa adivinar, saber o darse cuenta de algo que está pasando o que está por acontecer, reconocer a alguien que llega. Noneiri ikenapaake ani ishinevagetapaaka nogotavakerityo tatarika inevitakena. Al ver a mi cuñado venir tan contento yo adivinaba que quería pedirme algo. Yogari matsontsori tsikyani yamatsinkavetapaakari etini, kantankicha irirori yogotavaketyo. El jaguar estaba acercándose al armadillo bien despacio a escondidas, pero éste se dio cuenta. Yogari Pepe ipegavagetanakani pairani, tera noneimataeri, impo chapi ipokai noneavetaari tera nogotavaeri. Pepe se fue hace muchos años, y no volví a verlo; entonces ayer vino, y lo vi pero no lo reconocí. 2vi. {yogotake} ser sagaz, sabio/a o astuto/a; saber; adivinar. ¡Nokenkiavagetanakeri ani yaparataka ikamakera! Irirori yogovagetityo kara, nerotyo iniimatanakera yagakotanairo gotagantsi. ¡Cuánto extraño a mi cuñado y qué pérdida que haya fallecido! Él sí era sabio y por eso cada vez que hablaba, (sus palabras) estaban llenas de sabiduría. 3vtr. {yogotakaro} probarse (p.ej. una prenda de vestir o tratando de alcanzar algo). Nogotakaro tsenkotsi noneiri ariori ogonketakena, impo tera ogonketena ovashi tera nompunaventero. Me he probado los pantalones para ver si me iban a quedar, y no me quedaron; así que no los compré. Nogonavetakaro nonkuavatakerora intsipa tera nagavee nogonketemparora onavageti enoku. Estaba tratando de alcanzar unos pacaes, pero no podía alcanzarlas por estar muy altos. 4vr. {yogotaka} avr. medirse, tomarse las medidas. • Antiguamente se usaba la forma ogotaka ella se mide con el adverbio ogakona poco, no tanto con el sig. de no tan grande sino de tamaño regular. —¿Akatuiti pitsamaire? —Ogakona ogotaka, panirotari napuntashitakaro. —¿De qué tamaño es tu chacra? —No es tan grande sino regular porque la hice solo. bvr. hacer una prueba de hacer algo. Nogonavetaka nonkirikakera tera nagavee, onti okomutapitsatakena. Muchas veces he hecho la prueba de hilar pero no puedo; me es muy dificil. • Se usan formas estativas reflexivas (p.ej. gotacha y gotankicha) con el sig. de ser todo(s) o toda(s) igual(es) (p.ej. de la misma especie o de un solo tipo o tamaño). Antari anta tera intimumate matsigenka, inti gotacha virakocha. Por ahí no vive ningún matsigenka, sino solamente colonos. Mameri imarane shima, inti gotankicha ityomiani. No hay peces grandes, sino sólo chicos. Onti goatankicha oani. Es puramente líquido (en contraste con algo sólido). V. óani, tsuriatagantsi.

akakotatake V. kakotatagantsi.