Resultado de búsqueda de "tejejee"

tavegagatagantsi vt. {itavegagatakeri} tratar a uno de feo/a, de perverso/a o de inmoral. Ogari Pareni okanti: —Oga pikañotakena maika pitavegaganatanakena, —oneaketari ikantakerora: “¡Tejejee, atsipereakagakenaniroro ogakagakenara okiiro, otsimaavagetakenaniroro onti ovegaga!” (Cuentan que) Pareni dijo: —Así me has hecho ahora tratándome de perversa, —porque ella vio que él le había dicho: “¡Qué barbaridad, ella me hizo sufrir haciéndome comer una parte de ella misma; me da bastante cólera porque es muy perversa!” V. itantagantsi, ivégaga.

gaviritagantsi vt. {yogaviritakeri} hacer levantarse, hacer ponerse de pie. Yogari otsiti gavagetacharira igitsoki iatashitakero novantyone osavogatakera, yogaviritakero, yogutakarora ogitsoki itsonkatasanotakerityo maganiro. Un perro que come huevos fue donde (estaba incubando) mi pata, la hizo levantarse, comió sus huevos y los terminó toditos. • Se usa en forma sarcástica o de crítica para referirse a una persona que se siente obligada a hacer algo que normalmente se considería indigno de ella. Yogari koraka kantaka irogiakera ivankoku, kantankicha inkaviritanakerika intonkivotantavakempara inkavegakenkani inkantakenkani: “¡Tejejee, yogavirimatanunkani koraka!” El curaca siempre se queda en la casa para esperar (a alguien que está llegando de visita), pero si se levanta para ir a recibirlo al camino, va a ser criticado y van a decir de él: “¡Por eso ha salido hoy día el sol si hasta al curaca han hecho levantarse!” V. o1- Apén. 1; kaviritagantsi.

tevakotagagantsi vt. {itevakotagakeri} causar un movimiento brusco en la mano y producir un efecto negativo. ◊ Tradicionalmente, cuando uno estaba comiendo y por casualidad derramaba o soltaba algo, se acostumbraba decir Inti kamatsirini tevakotagakeri, Es un muerto el que le hizo mover bruscamente la mano; se decía que no se debía de comer lo que se derramaba o se soltaba. Inti tevakotagakempi kamatsirini. Maika gara pogaro, matakatari yogakaro yagapitsatakempirora. Es un muerto el que te hizo mover bruscamente la mano. Ahora no comas (lo que te hizo soltar) porque al habértelo quitado ya lo comió. • Cuando se incluye en la oración la cosa afectada por el movimiento de la mano, ésta llega a ser el complemento directo del verbo; el dueño de la mano es el complemento indirecto. ¡Tejejee, pitevakotagakenaro noshiteare pisutakenaro! ¡Tejejee, me has movido la mano y me has hecho derramar mi chicha! V. tekagantsi, ákotsi; -ag 4.8.1.6.

tsipereagantsi₁ 1vt., vtr. {yatsipereakeri AU, yatsipereakari BU} sufrir; sufrir voluntariamente para hacer algo pensando en recibir un beneficio. Ikantaigi: “¡Tejejee! ¡Atsipereaigakeri yogakagaigakairira maranke!” (Cuentan que) ellos dijeron: “¡Qué asco! ¡Hemos sufrido (comiendo) serpientes que ellos nos hicieron comer!” Yatsipereakeri yamakerira ivatsa pankotsiku, tera impaenkani irirori. Él sufrió trayendo la carne a la casa, pero a él no le dieron nada. 2vi., vr. {yatsipereake, yatsipereaka} sufrir. Yagakerira novisarite kintaronkeni, shintsi ikamake, tera iratsiperee. Cuando el loro-machaco mordió a mi abuelo, él se murió rápidamente y no sufrió. Antari intsivakanakera poreatsiri, iripokageigapanute saankariite iragageigapanuterira ananekiegi. Iriro pinkante gasano yatsipereaigi, tera ineaigeronika inkañovageigera. (Tradicionalmente se contaba que) cuando se apaga el sol, van a venir los espíritus buenos a recoger a los niños antes del fin. Ellos, sí, no van a sufrir tanto porque no han experimentado el pecado.

toatagantsi 1vt. {itoatakero} escupir algo o a alguien; botar de la boca escupiendo (p.ej. pequeñas cantidades de líquido, cosas pequeñitas). Noneiro noshinto ogakari mamperikiti nokantiro: “¡Gara pinigiri, toateri!” Vi a mi hija comiendo isangos y le dije: “¡No los tragues, escúpelos de la boca!” 2vi. {itoatake} escupir. Iriroegi itoatoavageigaketyo toa, toa, ikantaigi: “¡Tejejee, natsipereavageigakeri pijiri nogaigakarira!” (Cuentan que) ellos escupieron (de asco) toa, toa, y dijeron: “¡Qué barbaridad, hemos sufrido comiendo murciélagos!” ◊ Escupir es señal de asco o disgusto.

tejejee AU tejee interj. ¡puf¡, ¡qué barbaridad! • Denota asco, disgusto, una reacción negativa. ¡Tejejee, ivegagarikatyo yonta! ¡Puf, qué feo es aquello! ¡Tejejee, omaraarikatyo kara amanakenarorookari! ¡Qué barbaridad, (el río) está tan crecido que quizá me lleve! ; • Algunos también la emplean en tono de admiración mientras otros usan solamente ojojoo en este sentido. ¡Tejejee, onkametivageteratyo kara chompiteaataketyo! ¡Guau, ella es muy bonita por sus ojos brillantes (lit. (con ojos) como los del pájaro chompite)!

taikamiriakitagantsi vt. {yontaikamiriakitakeri} tener muchos hijos; amontonar muchas cosas pequeñas (p.ej. yuquitas). Yogari notomi imuakivageti ¡tejejee!, ikyaenkasano gankitsi tsinane, maika yontaikamiriakitakeri itomi. Mi hijo ha tenido un (hijo) tras otro, ¡qué barbaridad!, recién se casó y ya tiene muchos hijos. V. taikagantsi; -miriaki Apén. 1.

shirevagantetagantsi vr. {yashirevagantetaka} gritar fuerte (lit. abrir la boca). Iniira matsigenka ikaemaigira eeeee ikantaigi: “¡Tejejee, yashirevagantetanaka!” Cuando un hombre está hablando y grita fuerte eeeee ellos dicen: “¡Qué barbaridad, está gritando muy fuerte (lit. está abriendo la boca)!” V. shireagantsi, vagántentsi.

poniagantsi 1vtr. {iponiakaro} venir (de un lugar o sitio especificado). Yogari koki yagakerira maranke yatsipereanai yanuitanaira ¡tejejee!, iponianaaro onta niateniku yogonkevagetaa ivankoku. Mi tío cuando le mordió la víbora, caminó sufriendo mucho desde (lit. viniendo de) la quebrada hasta llegar a su casa. • En el BU, algunos usan el sufijo -antinstr. con este término para indicar la causa o razón de algo. —¿Tata oponiantaka okisanakara? —Onti oponiantaka nokantavitakerora onegintetakerira otomi. —¿Por qué motivo está con cólera? —Es porque le dije que debería de cuidar a su hijo bien. 2vr. {iponiaka} venir o ser de cierto lugar; aparecer (un animal de caza a un cazador). Ogari noshaonkate onti oponia pairani oyashiaku, impo onti opokavetakara oneantavagetakera, ovashi ametakara aka ovashi kantakari otimakera maika. Antes mi abuela era de la cabecera, luego (en una ocasión) vino de visita, y por consiguiente se acostumbró y se quedó a vivir acá. Yogari apa iavagetira ikenavagetira, iagematityo inkaarakya inkaara okyaenkara kutamaronkaenkagitetanankitsi kameti imponiakempaniri poshiniri. Antari impogini iriavetakempa onti gara inei, atairorokari ishiganaa parikoti. Cuando mi papá va a cazar, siempre va muy de madrugada cuando apenas comienza a aclarar el día para que pueda encontrar (lit. para que aparezca) algo de mitayo. Si va después no encuentra nada, seguramente los animales ya se habrán ido escapándose a otro sitio. V. poniagantsi; -ant2 4.8.1.11.

pashiníkona pron.impers. si fuera otra persona; siquiera a otra persona. • Se utiliza este término como una reacción muy negativa a algún abuso para expresar las siguientes ideas: si yo fuera otra persona tendrían razón de tratarme así o ¿por qué a mí me tratan así? Aparece con un verbo en modo irreal. ¡Tejejee, pashinikona inkantaigake, nantiniroro ipakagantaigake! ¡Qué barbaridad, quizá a otra persona hubiesen dicho (esto), (pero) es a mí al que están echando la culpa! ¡Tejejee, nanti shintotaro! ¡Pashinikona nonkañovagetake gani opana! ¡Qué barbaridad, (y) yo soy su madre! ¡Si fuera otra persona claro que no me darían (ni un poco de carne)! V. páshini; -kona Apén. 1.

kantavagetagantsi 1vi. {ikantavagetake} avi. usar un estilo de habla que emplea palabras alusivas en forma de competencia o duelo oral con otra persona. Antari ishinkiigara, aiño piteni onti ikantavageigake ikantakogetakerora posantepage irogoigakera tyanirika pairo yavisake yogotakerora tatoita ikantakogetake. Durante las borracheras, hay dos (hombres) que hablan de muchas cosas, empleando palabras alusivas, para ver quién sobresale en interpretar el significado. bvi. hacer algo con fuerza, de manera que suena o que se emplea un término onomatopéyico para describirlo. Itogakotakeri ige yairi tairiku okantavagetake ¡tavoogn!, ontitari yaratinkakotake otsapiaku. Mi hermano tumbó un árbol amasisa en el que había un nido de abejas yairi (lit. tumbó a las abejas en la amasisa) y se cayó ¡cataplum! (en el agua), porque estaba en la orilla. 2vr. {ikantavagetaka} avr. estar poniéndose (el sol). • Este término indica que son más o menos las cinco de la tarde. Yogari koki ipokake aka tera aiñokya iriatae. Ikantavagetanaka anta shavini, ario iatai. Mi tío vino acá y se quedó largo rato (lit. todavía no se fue). Cuando el sol estaba poniéndose, recién regresó (a su casa). bvr. ser así. • Se usa en un sentido negativo. Ogari iraniro tera onkogavetempa ompaaterira shitea, kantankicha ishigamatanakatyo ikitaatakera irirori tsikyata yoviikakara. Otsarogavagetanaketyo kara okanti: “¡Ario ikantavagetaka koki irirori!” (Cuentan que) su nuera no quería darle más masato, pero él mismo se fue a servir y tomó. Ella se asustó mucho y dijo: “¡Qué barbaridad, por qué será así mi suegro!” Oniavagetake iniro okanti: “¡Ario okantavagetaka noshinto irorori! ¡Tejejee, nanti shintotaro, pashinikona nonkañovagetake!” (Cuentan que) su madre pensaba entre sí y decía: “¡Por qué serán así mis hijas! ¡Qué barbaridad, soy su madre, ni siquiera soy una extraña!” V. kantagantsi; -vage 4.8.2.3; kenkitsatagantsi1.