Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

a


aamokake V. amokagantsi.
aasá interj. reacción a algo chistoso o feo que es algo insultante. Pinkanteri “vishiria”, inkante “¡aasá!, ogirimashi”. Si tú le dices “cucharón”, él va a decir “¡aasá!, la nariz de ella”. V. víshiria.
acha pairanitirira
acha [del cast.] inan. hacha. • Algunos hombres se refieren a la parte superior del pico del paujil en son de broma comparándola con un hacha y empleando el pf. o2- 3f., en lugar de i- 3m. que normalmente se usaría: oachane tsamiri el hacha del paujil. De la misma manera se usa la expresión ogotsirote su cuchillo de ella y, comparándola a un machete valeriano, algunos la llaman osavurite su machete de ella. V. iméntyai, asuro, kantakotagantsi.
acha
achákavi inan. mango de hacha. V. acha, okavi.
achéroki inan. esp. de poroto amarillo o blanco de cáscara un poco dura. V. okitsoki.
ae ae ae aeaeaeaeae onom. voz del pájaro carpintero cuando anuncia la presencia de una serpiente. V. magítyantsi.
aenkatagantsi vi. {oaenkatake} ir, correr (p.ej. una enfermedad, humo, gas, viento, neblina, la luz del día). Oaenkatashitakeri apa merentsi oganakeri. A mi papá le está dando la gripe (lit. la gripe ha ido con el propósito (de atacar) a mi papá). • Generalmente el sujeto del verbo es el humo, el viento, la neblina o la enfermedad que corre, pero también puede ser una persona la que produce el soplo. Yogari notomi teratyo iragaveero irogimorekakerora tsitsi, teranika iragavee intasonkera. Maanisano itasonkaenkavagetake poo, poo, tera iriaenkatumate antakona. Mi hijo no podía hacer arder la candela porque no puede soplar. Apenas sopla un poquito poo, poo, y el aire no va más allacito. ; • Algunos emplean una forma participial, aenkatake o aenkatanake, para indicar que ya había anochecido o que estaba anocheciendo (lit. ido o yéndose la luz del día). Nogonketapaaka aenkatanake anta. Llegué cuando estaba anocheciendo. V. atagantsi1, énkatsi, chapinienkatagantsi.
agaka V. gagantsi1.
agakaraaka V. gakaraagantsi.
agákore V. iragákore.
agámane V. kamagantsi2.
agantagantsi vt. {yaagakeri} tener relaciones sexuales con un animal; tener relaciones homosexuales (animales o personas). Ikenkiagani pairani itimi matsigenka iposantevintsata yaagagetakeri posantepage yogagetaganirira impo ovashi ipegakeri. Se cuenta que había un hombre, que vivió antiguamente, el que tenía la costumbre de tener relaciones sexuales con toda clase de animales de caza, y por consiguiente desaparecieron (lit. los hizo desaparecer). ◊ Tradicionalmente, si un perro tenía relaciones sexuales con otro perro del mismo sexo, se pensaba que había que matarlos o los hijos de la familia podrían enfermarse y morir. V. agatagantsi.
agantsi oagantsi 1vt. {yoakero} mover. Noatake inkenishiku noneapaakeri osheto tera inkakintyokite yoanakero inchatoshi ikantanakero shige shige shige. Me fui al monte y vi a unos maquisapas que no eran ariscos, sino que seguían moviendo las ramas sacudiéndolas shige shige shige. 2vr. {yóaka} moverse. Ogatyo ikenake yoanaka otyomiani omotiaku. Allí mismo el bebé (lit. su pequeño) se movió en su barriga.
agataagaka V. gataagagantsi.
agataatake V. gataatagantsi.
agatagantsi vi. {yaagatake} ser asaltado/a, matado/a o devorado/a por un animal o ave carnívora. Yogari apa ikisanivagetake impo iatake inkenishiku. Nogiavetakari tera impigae, ontitari yaagatake yagakerira matsontsori. Mi papá soñó (con algo de mal ag:uero), y después se fue al monte. Lo esperé en vano pero ya no regresó, porque había sido devorado por un jaguar. ◊ Tradicionalmente este término se usaba para referirse a un supuesto ataque sexual por parte de un espíritu maligno del sexo opuesto, dando como resultado que la víctima se enfermara de inmediato y muriera, generalmente después de tres días. Ikenkitsatakera apa pairani ikantake iavetaka koki intsagaatera impo yaagatake agakeri sopai. Ipokavetaa imantsigatanake ikamake. Hace muchos años mi papá contó que mi tío se fue a pescar y que fue asaltado por un demonio hembra sopai que tuvo relaciones sexuales con él (lit. lo cogió). Regresó a casa, se enfermó y murió. ; ◊ Antiguamente cuando una persona era matada por un jaguar, no se la enterraba sino que pintaban palos de topa con diseños y la mandaban por el río. V. agantagantsi, sankenavoatakotagantsi.
agatamagoakero V. gatamagoagantsi.
agatavatsaaka V. gatavatsaagantsi.
agatavoagaka V. gatavoagagantsi.
agatomintakeri/o V. gatomintagantsi.
agatomintírira V. gatomintagantsi.
agavaka V. gagantsi1.
agavéane V. iragavéane.
agaviaririntakero V. gaviaririntagantsi.
agishitagantsi vi. {iagishitake} tener cola sin bifurcación. Yogari pegoriva onti itsegogishitake, tera inkañotempari vaonti isatyo iagishitake. El pájaro pegoriva tiene cola bifurcada, no es como el vaonti que tiene cola sin bifurcación. V. atagantsi1, írishi, tsegokishitagantsi.