Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

n


negintekya ogakeri See main entry: gagantsi₂
nogakero kutagiteri See main entry: gagantsi₂
nogakero nosureku See main entry: gagantsi₂
nagatetirora See main entry: gatetagantsi₁
nogisakero norishi See main entry: gisagantsi
napimatsigenkatene₁ See main entry: irapítene
nantime kañotankichane See main entry: kañotagantsi
nogutagiterite See main entry: kutagíteri
napimatsigenkatene₂ See main entry: matsigenka
naaránkari adj.sust. morado/a; algo de color morado. Noshinto, makenaro nomampetsate naarankari notsakatsatantakarorira marivati nantakera maretsi. Hija, tráeme el hilo que teñí de morado con (las hojas del arbusto) marivati para hacer una pulsera. V. naatíkari.
naarankatagantsi vi. {onaarankatake} tener un moretón después de sufrir un golpe; estar amoratada (una parte del cuerpo afectada por la gangrena); ser de color morado. Intajaitempira pivoroku, pinaarankatanake. Si te dan una bofetada en la cara, vas a tener un moretón. Pairani itonkavakotakerira koki yoge ichapakiku, onaarankatanake yoveseganaka. Hace algunos años una serpiente yoge mordió (lit. le pegó un tiro) a mi tío en el dedo, éste se puso morado y comenzó a pudrirse (con gangrena). V. naatikatagantsi.
naarankatsenkopioma V. naatikatsenkopioma.
naatagantsi vi. {onaatake} estar (el nivel del agua en un río o una quebrada). —¿Tyara onaatake? —Onti onaatake kovantiku. —¿Hasta dónde ha crecido (lit. dónde está) el río? —Ha crecido hasta los arbustos bobinzana. V. nagantsi, óani.
naatikaitagantsi vi. {inaatikaitake} estar o ponerse morada (la cara). Yogari notomi imechovetaka okusotake isavore tera irisaraakote, impo panikya inkamanake inaatikaitanake. Mi hijo nació pero el amnios estaba resistente y no se rompió, entonces su cara se puso morada porque estaba por morirse. V. naatikatagantsi, oi.
naatíkari adj.sust. morado/a; algo de color morado. Oatuti ina tsamairintsiku agira koriti naatikari. Mi mamá fue a la chacra y trajo camotes morados. V. naaránkari, naatikatagantsi.
naatikatagantsi vi. {inaatikatake} estar, ser o ponerse de color morado. Yogari notomi isogavetaka chapi inaatikatanaketyo kara, impo matsi ariokonatyo ipokapaake iriri yapusatinkapaakeri itaakotapaakerira itishitaku oga ikenake yashirianaka ivatsatsite imaranetyo kara. Mi hijo se atoró el otro día y estaba poniéndose morado, luego felizmente su papá llegó, le puso de cabeza mientras le golpeaba en la espalda, y ahí mismo un pedazo grande de carne salió (lit. cayó). • Para algunos los términos naarankatagantsi y naatikatagantsi, y los otros términos relacionados, son sinónimos que más se refieren a personas que a cosas; otros los usan para cualquier cosa y dicen que naarankatagantsi indica un color morado menos oscuro que naatikatagantsi.
naatikatsenkopioma adj. morados (un montón de pichones sin plumas). • También se usa el término naarankatsenkopioma. V. naatikatagantsi, tsénkotsi, opio.
naenkatagantsi vi. {inaenkatake} estar bajo (el sol más o menos a las cinco de la tarde). Ogari noshinto tekya ompokae agera sekatsi, oga inaenkatanake. Mi hija todavía no llega de sacar la yuca, y ya está por anochecer. V. nagantsi, énkatsi.
nagákore s.pos. mi hijastro/a, mi entenado/a (lit. mi conseguido/a en o junto con). • Las otras personas son pagakore tu hijastro/a, tu entenado/a; iragakore su hijastro/a, su entenado/a de él; agákore su hijastro/a, su entenado/a de ella; agakore BU, gakoreegi AU nuestros/as (incl.) hijastros/as o entenados/as. V. gakotantagantsi.
nagantsi vi. {inake} avi. estar (lugar). Antari inakera iariri okishirora iniro, ikantakotiro. Cuando su hermano (de ella) estaba presente, y su madre la castigaba, él la defendía. ¿Tyara onake nogovite? ¿Dónde está mi olla? bvi. ser. • Se usa para indicar o preguntar la especie, género, número, tamaño, etc. de algo o alguien. —Yogari petirrojo, ¿tatuita inake? —Inti inake tsimeri. —¿Qué es un petirrojo? —Es un pajarito. Ogari ivanko Pepe onavageti enoku. La casa de Pepe es muy alta. ¿Akani inake pitomi? ¿De qué tamaño es tu hijo? ¿Patiro onake pigovite? ¿Tienes solamente una olla (lit. una es tu olla)? Paniro nonake naro, tera nontovaige. Yo soy la única (hija en mi familia) (lit. una soy yo); no somos muchos. ; • Cuando aparece con -page plural y está acompañado con un adverbio de tiempo o tamaño, se usa para referirse al estado de desarrollo de muchas plantas en una chacra. Ogari noshinkine tekya ontime opa, ogakyatari onapagetanake. Mi maíz todavía no tiene mazorcas porque (las plantas) recién están desarrollándose.
nagashintotirira V. gashintotagantsi.
nagatomintirira V. gatomintagantsi.
nagavéane V. iragavéane.
nagikagantsi vt. {yonagikakeri} empujar con el hombro (p.ej. como hacen los sajinos). Otarogavagetake otikatikaigakerotyo ovisaroegite tyampa onkantakempa ontarogakerora tsitsipokiku, okisamatanakatyo onagikutarotyo togn. (Cuentan que) se puso a barrer (la cocina), pero sus nietas la estaban estorbando y no tenía cómo barrer al canto de la candela; por eso se amargó y empujó a una de ellas con su hombro togn.
nagitorintsi inan.pos. {inagítore} almohada, cualquier cosa que sirve para colocar la cabeza (p.ej. para dormir, descansar). V. inagitore maranke.