Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

ts


tsaagantsi 1vt. {itsaakero} desatar, desamarrar; descoser; desovillar. Ishonkavetanaka pairo mameri pavitsi ikaemamatanaketyo: “Igeee, ¿matsi tyara nokantakempi oga pipavirenkakotanakena?”, ariompatyo itsaanakerori tsarere tsarere. (Cuentan que) él miró hacia abajo y vio con sorpresa que ya no había escalera y gritó: “Hermanooo, ¿qué cosa te he hecho que estás dejándome sin escalera?”, pero él seguía desatándola tsarere tsarere. 2vr. {otsaaka} desatarse, estar desatado/a; descoserse, estar descosido/a; desovillarse, estar desovillado/a. Atake amaatanake novito, noneiri ariori opatuanake oshivitsate, impo nokamosovetaro onti otsaaka. Sa tyanirorokari tsaakotutakenaro. Mi canoa se fue río abajo y pensé que se había arrancado la soga (con que se sujeta al árbol), pero cuando la revisé no era así, sino que había sido desatada. Pues (no sé) quién la habrá desatado.
tsaakotagantsi 1vt. {itsaakotakeri} desatar a alguien o algo que está dentro de algo o amarrado a algo; sacar de una trampa de soga. Itimaigi pashini matsigenkaegi yogashivageigi kanari, impo ipaagantakarora, ikamosotakeri itsaakotakeri. (Cuentan que) había otra gente que puso trampas para coger pavas, y más luego cuando (las pavas) fueron cogidas en las trampas, se fueron a sacarlas. Ikentake apa kemari ishinkotakeri. Iposatanakera iponatakeri tsipanaku yogusotakeri, impo yamakeri pankotsiku otsaakotavakeri ina ogaraakerira nosekataigakara. Mi papá mató a un tapir con flecha y lo ahumó. Cuando estuvo ahumado, lo envolvió en hojas de bijao, lo amarró bien y lo trajo a la casa donde mi mamá lo desató, lo cortó y nos lo comimos. 2vr. {itsaakotaka} desatarse, zafarse (de algo a lo que está amarrado, de una trampa de soga). Noatakera noneantakera, notsatakovetanakari notsitite ganiri ipoki, impo nagiro avotsiku ikenapai. Ariorokari itsaakotanaka. Cuando fui a visitar, dejé a mi perro amarrado para que no viniera también, pero cuando ya estaba a medio camino (me dí cuenta que) vino (siguiéndome). Seguramente se habrá desatado. V. tsaagantsi; -ako 4.8.1.1.
tsáame V. tsame.
itsagaatakera
tsagaatagantsi vt., vi. {itsagaatakeri, itsagaatake} avt., vi. pescar con anzuelo (reg. anzolear o anzuelear) o coger peces con pico . Yogari intaishama itsagaatake shivaegi isekatakempara. La garza mayosonso del río coge mojarras para comerlas. Noatanakera inkaara katonko, noneanakeri ani aiño itsagaatake, panirokya yagake segori. Endenantes cuando estuve yendo río arriba, vi a mi cuñado que estaba pescando con anzuelo y ya estaba cogiendo un pez sunca. bvt., vi. sacar hormigas o larvas con tallos de piripiri, con hojas o con los ganchitos del bejuco chovi. ◊ Para coger las hormigas katsíkori se mete un tallo de piripiri en el nido, y cuando las hormigas lo muerden, se le saca con cuidado con una cantidad de ellas. (Tienen cabezas grandes que se comen con yuca pero sin sal.) Para coger las larvas chagárento, que comen los troncos de amasisa y ojé, y tsuro, que comen el ojé, se emplean los ganchitos de chovi para sacarlos del tronco. Se usa el término tsagaatagantsi para referirse a los dos procesos. V. tsagagantsi, óani.
tsagagantsi 1vt. {otsagakeri} atorar (p.ej. una espina de pescado en la garganta). Okya noviikavetakara ovuroki, otsagakena oshitsaki, ariorakari tera ontsikaatasanotero noshinto. Cuando comencé a tomar el masato, me atoré con su fibra (lit. me atoró su fibra); quizás mi hija no lo cernió bien. 2vi. {itsagake} tener algo atorado en la garganta. Itsagake notomi ikatimavetakarira shima yogavetakarira. Mi hijo tiene atorada (una espina de) pescado en su garganta por haber comido muy apurado.
tsaganegintagantsi vt. {otsaganegintakeri} remorder la conciencia. Antari ikisaigakerira gotagantatsirira ananekiegi ikoshiigakera tsirianti ipankitagantaigirira, otsaganegintanakenatyo naro, noneaketari nomatakara naro nagakera nogakara. Cuando el profesor reprendió a los niños por haber robado las piñas que los había hecho sembrar (para la escuela), me remordía a mí la conciencia porque sabía que yo también había cogido (piñas) y las había comido. V. tsagagantsi, négitsi.
tsagarontsi
tsagárontsi inan.pos. {itságaro} anzuelo. ◊ Si un anciano escucha que alguien dice tsagarontsi, sabe que está refiriéndose a su columna vertebral encorvada (imititsa).
tsagarontsivenkiki inan. esp. de juncia (reg. piripiri; lit. piripiri para anzuelo). ◊ Tradicionalmente los pescadores lo usaban para tener buena suerte en la pesca con anzuelo. V. tsagárontsi, ivénkiki, shimavenkiki, kivakoatagantsi.
tsagasetagantsi vt. {itsagasetakero} topar una herida. Iatakera apa itsagaavagetakera oaaku, itsagasetakero itere mapuku ovoatanai aikiro. Cuando mi papá fue al río a pescar con anzuelo, topó su herida en una piedra y comenzó a sangrarle otra vez. V. tsagatagantsi; -se 4.8.3.13.
tsagatagantsi vt. {itsagatakero} avt. tocar con los dedos. Tsikyanisano itsagatakero itsinanetsite ikantiro: “¡Geka, matsontsori!” (Cuentan que) bien despacito tocó a su mujer y le dijo: “¡Mira, jaguar!” bvt. ofender. Antari chapi noniavagevetakara, tera nosuretaemparo tyarika nokanti, impo intirorokari otsagatanake ige, ovashi ikisanaka iniavagetanake. Ayer cuando estaba hablando sin pensar en lo que decía, seguramente ofendí a mi hermano, por consiguiente se molestó y comenzó a hablar mucho.
tsagatakotagantsi vt. {itsagatakotakeri} tocar la ropa de otra persona. • El complemento es la persona y no la ropa, aunque se toca la ropa. Itamporaigira matsigenka, okonogagarantaigaka tsinane tera ompirantagantsiige, inti opiriniventaigake surari otsagatsagatakoigakerira imanchakiku. Cuando los hombres tamborean, algunas mujeres no se ocupan de cantar como deben sino que se dedican a tocar las cushmas de los hombres. V. tsagatagantsi; -ako 4.8.1.1.
tsagavatsatagantsi vt. {itsagavatsatakero} eufemismo para tener relaciones sexuales con (lit. tocar la carne de). Yogari saankariite tera intsagavatsatumatero tsinane. Los espíritus buenos saankariite nunca tienen relaciones sexuales con alguna mujer. V. tsagatagantsi, vátsatsi.
itsagine surari
itsagine surari
tsagi inan. chuspa, bolsa (reg. mochila). • Se refiere a las bolsas tejidas que los hombres llevan colgadas en los hombros, o en los cuellos, gracias a sus tiras.; • Mayormente aparece con afijos de posesión (p.ej. itsagine, su chuspa de él). V. ichágine.
tsagompurontsi
tsagompurontsi inan.pos. {otsagómpuro} correa o cabestrillo que se usa para cargar bebés y niños pequeños.
otsagomputakerira otomi
tsagomputagantsi 1vt. {otsagomputakeri} cargar o llevar en un cabestrillo, correa o cargador (p.ej. para un bebé o niño pequeño, un brazo fracturado). Okantakani otsagompuavagetakeri otomi, tera oguitumateri. Ella carga a su hijito constantemente y nunca lo baja. 2vr. {itsagomputaka} estar cargado/a en una correa. Yogari otomi noshinto pairotyo isenkata. Antari itsagomputakara, ario teniroro iriragempa. Mi nieto (lit. el hijo de mi hija) es muy llorón. En cambio cuando está cargado en un cabestrillo, no llora.
tsaitagantsi 1vt. {itsaitakero} poner en una fila. Ipankitake apa parianti onti itsaitakero anta itsamaireku. Mi papá sembró plátanos en una fila allá en su chacra. 2vr. {itsaitaka} formar una cola larga, estar en fila (p.ej. gente, plantas sembradas, casas). Impogini iatake anta yanuigetakera, katsiketyo inei ikenaigapaake itsaisevageigapaaka tovaini kara iposanteitanakatyo samani, shintori, sharoni, maniro, kemari. (Cuentan que) luego se fue por allí a cazar, y de repente vio que venían en fila toda clase de animales como majás, sajino, añuje, venado, tapir. V. otsai.
tsakagantsi₁ AU vt. {itsakakero} teñir. Osaankavetanaa nomanchaki, agashitaanaro ina potsotaroki otsakaanaro okiraasamatanai. Mi cushma estaba despintándose, y mi madre cogió la corteza del árbol potsotaroki y la tiñó; ya está toda roja otra vez. V. viinkagantsi BU.
tsakagantsi₂ vt. {atsakakeri} apretar demasiado (p.ej. una pulsera, ropa). Atsakanakena nomare ogatsitanakena, ovashi novatuakotakero. Mi pulsera me apretaba demasiado y me hacía doler, así que la corté.
tsákitsi inan.pos. {itsaki} cintura; de la cintura para abajo. • La forma dim. -chaki aparece en temas compuestos que se refieren a la acción de cinturonear o abrir un árbol para tumbarlo y a la acción de labrar o tallar madera para sacar una parte más angosta o una punta (p.ej. nagachakiakero paria he terminado de cinturonear el tornillo; itochakitakero iviane otsitiku ontiri oyashiku él talla su arco en los dos extremos para sacar las puntas).
tsakugagantsi V. tsakunkagantsi.
tsakugakotagantsi V. tsakunkakotagantsi.
tsakunkagantsi tsakugagantsi vt. {itsakunkakero, yontsakugakero} agitar, sacudir. Okonogaka tsinane tera agavee omechotera, onti itsomaakero ojime itsakunkakero ovashi ipariganake. Hay algunas mujeres que no pueden dar a luz, entonces sus maridos las levantan de sus brazos sacudiéndolas y (el bebé) comienza a bajar (lit. caer). • Algunos afirman que las variaciones son intercambiables; otros afirman que se usa tsakunkagantsi para agitar o sacudir cosas (p.ej. un frasco de medicina), y tsakugagantsi para sacudir a una persona (p.ej. una mujer que está de parto). V. chakunkagantsi.
tsakunkakotagantsi tsakugakotagantsi vt. {itsakunkakotakero, yontsakugakotakero} agitar, remover, dar una sacudida a (algo contenido, como p.ej. medicina en un frasco, masato en una calabaza, un feto). Antari onkaraempara tsinane akamonkitira, ontsakunkakotakeri oananekite imechotake tekya iragatempa. Si una mujer embarazada se cae, da una sacudida al bebé y nacerá antes de tiempo. V.la nota en tsakunkagantsi; -ako 4.8.1.1; chakunkakotagantsi.
tsamairintsi inan.pos. {itsamáire} chacra, tierra cultivada, tierra rozada (reg. roce). ◊ Se dice que en las épocas pasadas, las chacras tenían forma triangulada; la parte ancha opuesta a la punta, fue designada ótsiti su comienzo; la punta fue designada oyashi su terminación. No se sembraban las plantas en filas o tiras sino de cualquier manera entre los troncos caídos, etc.
tsamaitagantsi 1vt. {itsamaitakero} cultivar una chacra; limpiar de hierba mala. Itsamaitakero apa itsamaire kaaragitema. Mi papá ha cultivado su chacra y está muy limpia. 2vi. {itsamaitake} cultivar, trabajar en la chacra; limpiar de hierba mala. Ikanti: “Nokantaketari ariompa oketyo nontsotenkakero notsamaire, impo nonkamotake”. Impo okuta iatai itsamaivagetaira. (Cuentan que) él dijo: “Ya te dije que primero voy a terminar (la limpieza de) mi chacra, y después iré a secar un brazo”. Entonces al día siguiente siguió trabajando en limpiar (su chacra). V. yashinkagantsi.