Resultado de búsqueda de "agaka"

pampiatakotagantsi vt. {ipampiatakotakeri} imitar, seguir como modelo. Yogari ige inti ipampiatakoti apa tyarika ikantiro yovetsikira ivanko, ario ikañotagakaro irirori. Mi hermano siempre imita a papá en la manera de hacer su casa y hace todo de la misma manera que él lo hace. V. pampiatagantsi; -ako 4.8.1.1.

ipashiventagakaro V. pashiventagagantsi.

ipegakagakari V. pegakagagantsi.

ovegoroagaka V. vegoroagagantsi.

ovevanagaka V. vevanagagantsi.

paagagantsi₁ vtr. {yapaagakaro} ser muchos en el agua o junto a ella (p.ej. muchos pajaritos bañándose en una poza, mucha gente viviendo en un valle junto al río, muchos pececitos en una quebrada). Ogari Pareni otomintakari shima imitaagematanake tsun, tsun, tsun, okantiro oshinto: “Piate okaatakiteri”, okaatakeri yapaaganakarotyo nia. (Cuentan que) Pareni dio a luz a los boquichicos que saltaban (en el suelo) tsun, tsun, tsun, y le dijo a su hija: “Ve a ponerlos en el río”, y ella los llevó al río, y llenaron el agua. Pairani tera intimumaige virakocha kamatikya, kantankicha maika atake iaiganake yapaagavagetanakaro kara. Antiguamente los colonos (lit. viracochas) nunca vivieron río abajo; pero ahora ya están yendo y llenando el valle por allí. V. óani, pagiteagantsi.

opigoroagaka V. pigoroagagantsi.

opoki₂ inan.pos. hogar (donde se quema leña para cocinar, calentarse, etc.); lo que se queda después de quemar los troncos tumbados para hacer una chacra nueva. Nokamosovetutaro tsitsi tagaka, pa onti opoki onoriimataetyo maani. Fui a revisar (la candela, pero) toda la leña estaba quemada y solamente quedó un poco de cenizas. • La forma -poki2/-voki2 aparece como clasificador del hogar o de cualquier cosa que le pertenece o que es parte de él (p.ej. mameripokima notsima no tengo nada de leña); ipitaigake yonkuvokitaka tsitsipokiku se sentaron alrededor de la candela).

opuagaka V. puagagantsi.

oshiriagaka V. shiriagagantsi.

onarokaagaka V. narokaagagantsi.

okyárika pron.adv. apron.adv. si recién ella. Ario gari otsonkata nomanchaki nogagutaroni pairani, okyarika nogagutakempa maika. ¿Cómo no va a haberse gastado mi cushma si me la estoy poniendo desde hace mucho tiempo? No es recién que estoy poniéndomela ahora. ¿Ogaa?, pagatakerorokari pavovitakerora nomanchaki, nopavagetakempirotari chapi atake otovaiganake, okyarikatyo nompakempi ario ganiroro pagatiro. ¿Y?, ya habrás terminado de coser mi cushma, pues te la entregué hace varios días y si te la hubiese dado recién claro que no la habrías podido terminar. bpron.adv. de repente pueda ser que algo le suceda a ella. Ogari oshinto pirento tera onkatasanotero tsitekyamani otsarogakagakaro okyarika mantsigatanankitsi. Mi hermana no baña mucho a su hijita por las mañanitas porque teme que se enferme. • Aparece frecuentemente con el sufijo -tyo2. Tsikyata nankishitakero naro nomagonate. Antari pankishiterora viro okyarikatyo pitagutana. Yo mismo tengo que asar mi sachapapa, porque si tú la asas quizás me la quemes. Ikantiri: “Sa arionetyo, ario nampinatakempiri pintsamaitumageterikatyo, ario pintsamaitake, okyarikatyo pitisenareitanarika ario tyari nagaero, patirotari”. (Cuentan que) él le dijo: “Déjalo, pues, ¿cómo te voy a prestar (mi machete) si nunca cultivas?, ¿qué vas a trabajar?, y quizá me lo vayas a malograr, entonces ¿dónde voy a conseguir otro?, éste es, pues, el único (que tengo)”. V. okya; -rika Apén. 1; ikyárika.

okavokitagantsi₁ 1vt. {iokavokitakeri1, yokavokitakeri2} lanzar a una candela. Ikisakara notomi ineakera ipatuanakera ivarakate iokavokitakeri tsitsiku itagakerira. Se amargó mi hijo, porque su honda se rompió y la lanzó a la candela quemándola. 2vr. {iokavokitaka, yokavokitaka} lanzarse al fuego. Otankaivetaka natavarite mavani inake impo paniro iokavokitaka tsitsipokiku itagaka. Los cascarones de tres pollitos reventaron (lit. mi gallina reventó a tres pollitos), luego uno se lanzó al fogón quemándose. V. okagantsi1, opoki2.

okana parianti

okana tsitikana

ókana inan.pos. ainan.pos. su racimo (p.ej. de plátanos). Otsonkakara ogito parianti, iroro ogotantagani antavatake okana. Cuando se termina la flor del plátano, se sabe que (los plátanos en) el racimo están desarrollados. binan.pos. el fruto del ají. • Las formas -kana/-ganto se usan para formar los nombres de diferentes especies de ají; p.ej. pochakanari, tsitikana; shivichaganto, shimaganto; posiblemente es esta misma forma -kana la que aparece en el término magakananiro.

okagaka V. okagagantsi2.

okagagantsi₂ vr. {okagaka} estar obstruido el paso (en el río o en la tierra; p.ej. por causa de peñas, remolinos, derrumbes, un árbol grande atravesado en el camino). Noavetaka kamatikya noshitevetanaka, impo nagavetanakaro kamatikya anta samani okagaka tyampa nonkenake niganki nopigaa, ontitari gotanankicha imperita. Iba río abajo caminando por la playa pero cuando llegué más allá, (el camino) estaba totalmente obstruido y no había por dónde pasar (así que) regresé, porque (en ese sitio) había sólo peñas.

intagarogíteni adv. puede ser que (haya peligro, pase una desgracia, etc.). Yogari otomi ikantakero iriniro: “Maika katinkarika iripokake apa tsikyanira pipirikari shitea onti ishinkitanakempa intagarogiteni itagakari”. (Cuentan que) su hijo le dijo: “Ahora cuando venga mi papá, cuidado que le des (masato) y que se emborrache, (porque) puede ser que se queme”. Yogari iriri ikantiri: “Virori notomi, gara piati. Intagarogiteni yagukari maranke”. Su papá le dijo: “Tu hijito, no vas a ir. Puede ser que te muerda una serpiente”. • Se usa este término como una manera de advertir que puede ser peligroso hacer algo; siempre va seguido por un verbo con el sf. -kari monit. V. intagarora, oégite.

nonkorenkagantsi vt. {yanonkorenkakero} pasar por encima de alguien o algo saltando o volando (p.ej. pasar al otro lado de un palo que está obstruyendo el camino). Yogari notomi yanonkorenkanakero inchapoa yavisanakera aikyara avotsiku yavisakena. Naro nokogavetaka navisakemera, tera nagavee. Mi hijo me ganó cuando saltó y pasó al otro lado del tronco grande que estaba atravesado en el camino. Yo quería pasar (pero) no pude. Chapi noatake inkenishiku noneagakaro maniro notikakero amaakara tyampa onkenanake oshiganakera. Ariompa opokakeri naroku omitaapanuti tsun anonkorenkanakeri notomi igitoku avisanakeri akya oshigavagetanaka. Ayer fui al monte y ahuyenté un venado al obstruirlo en un sitio angosto de manera que no tenía por dónde escaparse. Seguía viniendo en dirección hacia mí, de repente saltó itsun, pasó por encima de la cabeza de mi hijo y se fue corriendo. Opokake avion oatakera katonko oyashiaku Urubamba, okenake ponkoku anonkorenkanakero otishi chovaankankitsirira. Un avión vino con rumbo a las cabeceras del río Urubamba y pasó por el pongo (volando) por encima de los cerros altos. V. nonkagantsi; -renk 4.8.3.11.

neshintsikatagantsi 1vt. {ineshintsikatakeri} medir o probar la fuerza de otro. ◊ Tradicionalmente, los hombres hacían competencias deportivas para ver cuál de ellos tenía más fuerza (véase katsiketagantsi).. Inkaara noatutira ivankoku koki, noneakitiri aiño ineshintsikavakagaka itentakari irirenti, ikatsiketakeri ineakera tyanirika pairo yavisake ishintsitakera inkatsivonkanakerira. Endenantes cuando fui a la casa de mi tío, lo encontré probando la fuerza con su hermano; le dobló el brazo para ver quién tendría más fuerza y podría doblar completamente el brazo del otro. 2vr. {ineshintsikataka} medir o probarse la fuerza (de uno mismo). Antari ineshintsikatakara shainka, yaganake mapu inatanakero ishigakaganakarora tiron, tiron, tiron, ineakera aiñokyarika ishintsiti. Cuando mi abuelo probó su fuerza, cogió una piedra, la puso al hombro y fue corriendo a gran velocidad para ver si todavía tenía fuerza. V. neagantsi, shintsíkantsi.

neagagantsi₁ vtr. {yoneagakari1} hacer irse, ahuyentar. Oneakera pagiro ikiaigakera atava, oneagaigavaari ogikonteigairi ganiri ishivageiga tsompogi. Cuando mi tía vio que las gallinas estaban entrando a la casa, las ahuyentó y las hizo salir otra vez afuera para que no ensucien adentro.

neagagantsi₂ vtr. {yoneagakari2} hacerse ver o aparecer en forma humana. Yogari tserepato yoveraanakero oniakeri okanti: “Inkaaratakeni pavishini, atsi neagenanityo pinkitsatakenara shima”. (Cuentan que) el martín pescador estaba fastidiando (a la mujer), y ella le habló y le dijo: “Has estado pasando desde endenantes, aparécete, pues, a mí en forma humana y cógeme pescados con tu red”. V. neagantsi; -ag 4.8.1.6.

narokaagagantsi vr. {onarokaagaka} mermar o disminuir solamente un poco después de haber crecido (un río). Okimoavagetuti Eni, maikari atake onarokaaganaa. El Urubamba creció mucho; ahora está mermando otra vez.

motagantsi vt. {imotakeri, yomotakeri} remedar o imitar el sonido de ciertos animales y aves para llamarlos (p.ej. de perdiz, monos, pucacunga, pava). Inkaara iniamanake kentsori, iatake notomi imotakeri, ipokake itonkutiri. Endenantes en la madrugada una perdiz estaba cantando, mi hijo fue (cerca de ella) y la remedó, (la perdiz) se le acercó y él la mató (con escopeta). ◊ Se reproduce exactamente el sonido de un animal o ave para que se acerque y así poder matarlo.• Cuando aparece con -vakag rcpr., tiene el significado de comunicarse entre aves o animales remedándose. Antari iniira koshiri ikanti koiyo koiyo koiyo koiyo imotavakagakara. Cuando el mono negro emite sonidos (lit. habla), dice koiyo koiyo koiyo koiyo y se remedan los unos a los otros. V. shitsaagantsi.

monkaratagagantsi BU vt. {imonkaratagakero} hacer llegar a una medida o cantidad predeterminada o deseable, hacer alcanzar. Itonkuti apa shintori, impo ipokaigake tovaini matsigenkaegi ineantaigakera. Yogari apa yogotitari iteantira, iteaigakerityo maganiro maanipagetyo itotavake kigonkero imonkaratagakarira maganiro. Mi papá mató un sajino, y ese día vino bastante gente de visita. Como mi papá sabe compartir, compartió con todos ellos cortando en pequeños pedazos hasta hacerlo alcanzar para todos. V. monkaraagantsi; -ag 4.8.1.6; kigonkerotagagantsi AU.

miriagantsi 1vt. {yomiriakero} apretar, comprimir; agarrar y empujar con fuerza hacia abajo. • Se usa este término, p.ej., cuando alguien agarra a otra persona desde atrás de los hombros y empuja con fuerza hacia abajo; cuando se aprieta algo en un saco con un palo, p.ej. café, para que entre más. Yogari apa ikisakero ina yomiriakero oshironteku miririri, okaemanake noshiganakatyo nokantakotakerora ovashi yapakuanairo. Mi papá se molestó con mi mamá, y la apretó de los hombros miririri hasta que gritó; yo corrí y la defendí (lit. dije con respecto a ella), de manera que la soltó. Yogari otomi pagiro ishintsivagetetyo kara, nerotyo chapi ikiakagakerira apa kipatsi yomiriakeneri miriri, miriri, ariomonkirikatyo kara, yagaveakerotyo yamanakerora yogonketagakarora. Mi primo es muy fuerte, de manera que ayer cuando mi papá le hizo cargar tierra, la apretó bien hasta que el saco estaba muy lleno, pero él pudo llevarlo y hacerlo llegar (a su destino). 2vr. {omiriaka} estar apretado/a o comprimido/a (por haberlo hecho con fuerza). Nokiakotanakerora aroshi ontenavageteratyo kara, ontitari omiriaka tera nagaveero nogonketagakemparora. Estaba cargando un saco de arroz que había sido tan bien apretado, y que no podía hacer llegar porque pesaba tanto.