Resultado de búsqueda de "agaka"

ikanagaka V. kanagagantsi.

ikañotagakari V. kañotagagantsi.

ikashigakagakari V. kashigakagagantsi.

ikemakagakari V. kemakagagantsi.

iketsiririitagaka V. ketsiririitagagantsi.

ikiakagakaro V. kiakagagantsi.

ikigonkerotagakari V. kigonkerotagagantsi.

ikisaagaka V. kisaagagantsi.

ikomutagaka V. komutagagantsi.

ikomutagakari V. komutagagantsi.

magakanániro adj.an. todo (el cuerpo entero de un animal grande). Yogari kemari gara pagaveimatiri pinkierira magakananiro. Nunca vas a poder cargar el cuerpo entero de un tapir. V. magániro, ókana.

kuchatagantsi 1vt. {ikuchatakeri} enganchar o prender y tener agarrado/a o colgado/a. Yogari koki okuchatakeri tsagarontsi ikuchavetakarora sekatsi intsagaatakemera. Mi tío estaba tratando de poner cebo de yuca en su anzuelo para pescar, pero el anzuelo se le prendió (en el dedo). 2vtr. {ikuchatakaro} agarrar de (p.ej. de su ropa). Ogari ishinto novirentote iragaka okuchakuchatakaro iniro okogakera ontsomitagaerora. Mi sobrinita (lit. la hija de mi hermana) estaba llorando y agarrando a su madre (de su cushma), porque quería que le diera de mamar. 3vr. {ikuchataka} estar enganchado/a o prendido/a. Okaemanake: “¡Ayaa, okentaatakena itsagaro notineri!” Impo irirori ipokapaake ineapaakero kuchataka. (Cuentan que) ella comenzó a gritar: “¡Ay, ay, ay, el anzuelo de mi yerno me está hincando el ojo!” Entonces él vino y la vio (con el anzuelo) prendido en el ojo.

kontiatagantsi vt. {ikontiatakero} frotar contra un palo, rozar algo. • Este término se usa para referirse a la acción que se emplea para separar la cáscara de una tira de corteza de topa de la parte que se va a utilizar. Antari nasarajaigakera shintitsa, oketyo nasarajaigake opoa nagakera otsa. Impo nokaratashitakero inchakii notirimentsatakero nokontiatakerora kameti nokakeroniri otaki. Cuando arrancamos tiras de la corteza de topa (para hacer soga), primeramente arrancamos las tiras del palo. Luego tallamos el tronco de un árbol de tamaño mediano hasta que haya una fila contra la que frotamos (las tiras) (jalándolas de acá para allá) para botar la corteza. Avinaavakagakara inchapoa ontirika kapiro, onti kañotakero tampia amanakerora okontiataganakero apitene opoimatantanakarira, ikantaigi inti niankitsi tatiro. Si (dos) ramas o bambúes producen un sonido porque el viento está moviéndolas y haciéndolas rozar la una con la otra, dicen que está hablando el tatiro. V. tátiro.

komutagagantsi 1vtr. {ikomutagakari} sorprender de un momento a otro. Tera inkamantumatena ige inkante: “Nompokake noneakitempira”. Katsiketyo ikomutagapaakena yogorankapaaka ikenapai. Mi hermano no me avisó nada ni me dijo: “Voy a visitarte”. De repente me sorprendió, (lo vi que) se asomaba y venía acercándose. 2vr. {ikomutagaka} avr. morir o ponerse grave repentinamente sin haber estado enfermo/a. Noneiri notomi shintsivagetake, oga osamanitanake ikenake ituanake, nokantiro notsinanetsite: —¿Tata gakeri? Okanti: —Ikomutaganaka. A mi hijo lo vi que estaba bien sano, pero después de un rato, de repente, cayó al suelo, y le pregunté a mi esposa: —¿Qué tiene? —De repente se ha puesto grave —ella contestó. bvr. hacer algo por primera vez (con la implicación de que es difícil o extraño; p.ej. tomar ayahuasca, estar embarazada por primera vez). Ogari noshinto okyaenka komutagankicha oananekitakotakera. Mi hija recién está embarazada por primera vez. V. komutagantsi; -ag 4.8.1.6.

kisaagagantsi 1vt. {ikisaagakeri} mirar a alguien con cólera o desaprobación. Matsontsori inkisaagakempi panikyara irimitaashitanakempi. Un jaguar te va a mirar con cólera cuando esté por atacarte. Okisaagakena ina oneakera nomagempivagetakera, ovashi noshiganaa noatai pankotsiku. Mi mamá me miró con cólera cuando me vio que estaba jugando bastante, y por consiguiente me fui corriendo a la casa. 2vr. {ikisaagaka} poner mala cara. Nomperavetakaro noshinto, teratyo onkematsatena, ogatyo okisaaganaka. Dije a mi hija que hiciera un trabajito, pero no me obedeció sino que me puso mala cara. V. kisagantsi, oani.

kigonkerotagagantsi AU vtr. {ikigonkerotagakari} hacer alcanzar para todos (p.ej. cortando en pedazos chicos). Itovaigavageti notomi kara. Yagirika nojime shima paniro, onti nototakeri nogirepegagisetakeri tsirepekieginisanotyo nogakeri kameti nonkigonkerotagakempariniri maganiro. Tengo muchos hijos. Cuando mi esposo trae solamente un pescado, corto en pedazos bien pequeños para hacerlo alcanzar para todos. V. kigonkerotagantsi; -ag 4.8.1.6; monkaratagagantsi BU.

chonkitagantsi vi. {ichonkitake} acuclillarse, sentarse en cuclillas. Yogari koki ikanagaka itsamaivagetake, kantankicha impo ishigopitanakera ariokya ichonkitake. Mi tío estaba cultivando agachado, pero luego se cansó y se acuclilló.

gagagantsi 1vt. {yogagakero} avt. trasladar, cambiar de sitio. Okatsoganake ivanko apa otsoasetaka otivine ina, ogagakero parikoti ganiri oveankanaka. (El techo de) la casa de mi papá goteaba, y la sal de mi mamá se mojó; ella la puso en otro lugar para que no se desvaneciera. bvt. citar incorrectamente; cambiar un texto o lo que se ha dicho. Onti nokantavetaka nokanti: “Yogari ani iavetaka inkenavagetera, impo tera tata inee”, kantankicha ikemake pashini yogagakero noniane ikanti: “Ikantake paniri: ‘Tera inkovintsaate ani’”. Yo había dicho: “Mi cuñado se fue a cazar, pero no vio nada”, pero otro oyó y cambió lo que yo había dicho y dijo: “Tu cuñado dijo: ‘Mi cuñado no es buen cazador’”. Itsatagakero iriniane tera irogagero. Él cumple su palabra al pie de la letra sin cambiar nada. 2vr. {yogagaka} avr. trasladarse, mudarse, cambiar de sitio. Impogini ipokaigakera aka katonkonirira ario itimaigavetaka, kantankicha ario ikañoigaka aikiro ikamaviovageigake, ovashi ariokyari yogagaigaka Megantoniku. Entonces los de río arriba vinieron a vivir aquí pero les pasó lo mismo y comenzaron a morir, así que se trasladaron a Megantoni. Yogari iriri Antonio ikantiri: “Piate antakona anta”. Impo yogaganaka Antonio ikanti: “¿Ario aka?” El papá de Antonio le dijo: “Vete un poquito más allá”. Entonces Antonio cambió de sitio y dijo: “¿Aquí está bien?” bvr. empeorarse mucho una situación, ir de mal en peor. Pairani ogakona okantagiteta, maikari maika pairotyo ogaganaka oposantegisevagetanakara. Antes no había tantas maldades (lit. el ambiente era menos así), pero ahora está yendo de mal en peor y existen problemas de toda clase. Okantiro: “Inaa, yogari Antonio ariompa yogaganakari iperavagetanakara. Iavetaka intsamaitera, teratyo intsamaitumate”. Ella le dijo: “Mamá, Antonio está volviéndose cada vez más flojo. Va a la chacra a cultivar y no cultiva nada”. cvr. hacer algo en grado superlativo. Yokari ananeki pairo itsoega, kantankicha irirenti pairotyo yogagaka itsoegakara. Este niño miente mucho, pero su hermano miente aún más.

gagantsi₁ 1vt. {yagakero} avt. conseguir; alzar; coger; recoger. ¿Tyara pagakero pigamisate oga pogagutakarira?, mameritari pashi okyarira. ¿Dónde has conseguido la camisa que tienes puesta?, pues tú no tenías una (camisa) nueva. bvt. casarse con, contraer matrimonio con. Ogari oketyorira yagaveta ige okamapitsatakeri, impo pashinikya yagai. La primera (mujer) con quien se casó mi hermano se murió, entonces se casó con otra. cvt. cosechar. Maika panikya osampatanakera turigo agakenkanira. Ahora el trigo está casi listo para ser cosechado. dvt. morder (serpiente). Impogini inti iokagutaka maranke kintaronkeni yagakeri, yavuatanakari, ikaemakagakeri eeeee ee, yogamagakeri. Entonces se encontró con una loro-machaco que lo mordió, se le enroscó, lo hizo gritar eeeee ee y lo mató. evt. llegar a. Opokai agapaakero omaraneku inchapoa otikakero tyampa onkenae. Regresó y llegó a un gran tronco que impedía que pasara (lit. por dónde iba a ir). • Cuando aparece con -vage cont. en el contexto de un viaje, significa llegar a un lugar lejano. Okenuntevageigai e, e, e, agavageigapairo otsapiku. Caminaron muy lejos e, e, e, y llegaron al canto de (la chacra). ; • Cuando aparece con -arep., significa recuperar algo perdido. Opegaka nogamisate nokogagevetaaro, tera nagaero. Mi camisa se perdió y la busqué por todas partes, pero no la recuperé. ; • Cuando aparece con -an abl., significa causar la muerte de o vencer a (p.ej. hambre, cansancio, sueño); muchas veces incluye también -vage cont. Nomantsigavagetanakera mameri tyanimpa neakenane, panikyatyo agavagetanakena nomire. Cuando estaba muy enfermo, no había nadie que me cuidara y casi morí de sed (lit. casi me cogió mi sed). ; • Cuando aparece con -av rec., tiene los significados de recibir o de coger, detener, inmovilizar (p.ej. a alguien que está escapándose o moviéndose hacia uno, a alguien que quiere irse o se va; coger algo tirado). Antari iatakera notomi kamatikya, inti gavakeri igokine. Cuando mi hijo fue río abajo, su tío fue el que lo recibió. Atsi gavaero. A ver, cógela. Iaigake maganiro imuvageigakerira yantavageigakera, ovashi yogari Perero yagaigavairi. Todos se fueron para ayudarle en sus trabajos, y lo que resultó es que Pedro los detuvo allá. ; • Cuando aparece con -aki trans. o -ut/-it ráp., significa ir a traer; para decir lo trajo o lo recogió se usa yagakitiri. Kamani noatake katonko nagutera sekatsi. Mañana voy río arriba a traer yuca. Iatashitutiri itomiegi yagaigakitiri. Sus hijos fueron con el propósito (de traerlo) y lo trajeron. ; • En algunas regiones se emplean las frases ¿Tata page¿Qué vas a conseguir? y ¿Tata pagi¿Qué has conseguido? para saludar en el camino o para preguntar por el propósito de un viaje (véase gagantsi2). 2vr. {agaka} llegar (una fecha o día). Impogini agaka kutagiteri iripokantaemparira osuraritsite ovetsikake shitea. Entonces llegó el día cuando iba a regresar su marido, y ella preparó masato. • Cuando aparece con -av contr., significa atajarse o cogerse en algo. Yogari notomi itimpatuakero itsagaro agavakara saviaku, tyampa inkantaero. Cuando el anzuelo de mi hijo se atajó dentro del agua, lo arrancó porque no había otro remedio (lit. qué podía hacerlo).

yagapagerotyo yogakero₁ ahí mismo él lo/la capta. Yogari notomi inti kagemaneri, ikemumatakera omatikunkanira, yagapagerotyo yogakero irirori. Mi hijo tiene buen oído; apenas escucha que se canta algo, ahí mismo lo capta.

ketsiririitagagantsi vr. {iketsiririitagaka} tener la cara llena de rasguños o rayas rojas. Yogari ananeki ikyaenkarira mechotankitsi garira pogarairo ishata, onti inkavichogakempa ivoroku inketsiririitaganakempa. Si no se cortan las uñas de un bebé recién nacido, va a arañarse la cara y tendrá la cara llena de rasguños. V. oi.

kepigisetagantsi 1vt. {okepigisetakeri} irritar mucho el cutis. Inkaara noatuti notsamaivagetakera, okepigisetakena impogo okaenivageti. Endenantes fui a cultivar (mi chacra), y las hojas de la caña de azúcar me irritaron mucho el cutis dándome mucha comezón. ◊ Tradicionalmente, la madre de un recién nacido no chupaba caña de azúcar ni comía piña, ni el cogollo de la palmera pona, porque la hoja de la caña, la piña y la flor de la pona tienen espinitas muy menuditas que se pensaba podían irritar el cutis del niño. 2vr. {ikepigisetaka} tener el cutis muy irritado y rojo. Iragaka notomi inkaara tera irimage asa kutagite, ontitari ikepigisetaka, irorotari miragakeri. Mi hijito estuvo llorando toda la noche hasta la madrugada, porque tiene el cutis muy irritado; eso es lo que lo hacía llorar. V. kepitagantsi; -gise 4.8.3.4.

kenitagantsi 1vt. {ikenitakeri} agusanar (cresas). Nokamosovetakari novatsatsite nogairira inkaara tsitekyamani nogakemparimera, pairatake ikenitakeri kenitsi, teratyo nogempari, inti nopake otsiti. Fui a mirar mi pedazo de carne que había guardado en la mañanita para comerla, pero se había llenado de cresas y no la comí, sino que se la dí al perro. 2vi. {ikenitake} agusanarse. • El sujeto del verbo transitivo es la cresa, mientras en el verbo intransitivo, el sujeto es la víctima. Yogari notomi ikenitake igitoku. Maikari maika tyarikatyo nonkantaeri nagaenerira, notsarogakagakari nonkatankakotakenerira. La cabeza de mi hijo se ha agusanado. Ahora no sé que hacer para sacarle (el gusano), porque me da pena tener que apretársela.

kemakagagantsi vtr. {ikemakagakari} avtr. criticarse cara a cara (lit. hacer escuchar). Imaguntevageigi novisariteni katonko, impogini ikisavakagaigaka irapimatsigenkaegitene ikemakagavakagaigakara, ovashi ishigageiganaa iaigaira kamatikya. Mi abuelo (y su familia) vivía allá río arriba por mucho tiempo, pero después se pelearon entre ellos y se criticaron cara a cara, así que él se fue escapando río abajo. bvtr. hacer oír sin intención dando como resultado consecuencias negativas. Kemisante, gara piraga, pikemakagarikari matsontsori ipokikari. Cállate, no llores o vas a hacer oír al jaguar, y de repente va a venir. V. kemagantsi1; -akag 4.8.1.6.

katsiketagantsi vt. {ikatsiketakeri} romper o doblar palitos o ramitas (p.ej. al canto del camino para indicar una ruta); doblar el brazo de alguien). Antari iokanakenara apa chapi inkenishiku impatimatanakerira shintori, teratyo nogote tyarika iatake. Impo noneiro ikatsikegetanakerora inchakii, ovashi iroro nopampiatanai noneairira. Cuando mi papá me dejó ayer en el monte mientras iba a perseguir huanganas, no sabía por dónde se había ido. Luego vi que había doblado ramitas (de los arbustitos), entonces con eso me guié y lo encontré. Nokogavetaka nogagutaerimera igamisate notomi, kantankicha teratyo inkoge irogagutempara, impo tsikyani nokatsiketakeri ovashi nogagutakeri. Quise poner su camisa a mi hijo, pero él no quería ponérsela (y extendía su brazo); entonces le doblé despacio y así pude ponerle. ◊ Tradicionalmente, se usaba este término para referirse a un deporte en que dos hombres competían el uno con el otro para ver cuál de ellos tenía más fuerza. Un hombre extendía el brazo y el que lo desafiaba, lo agarraba por encima del codo tratando de sujetarlo o empujarlo muy fuertemente hasta hacer que se le doblara el brazo completamente y la mano tocara el hombro. Otra manera más reciente consiste en sentarse dos hombres cara a cara con los codos apoyados en algo, por ejemplo una mesa, y los antebrazos en posición vertical formando un ángulo recto; se agarran de la mano y empujan hasta que uno de ellos hace doblar completamente el brazo al otro. Antari pairani noneaigiri omirinka ishinkiigara, ikatsikevakagaiganaatyo ineshintsikavakagakara ineaigakera tyanirika pairo yavisake ishintsitakera. Antes yo veía que cada vez que se emborrachaban, comenzaban a medir fuerzas entre ellos haciendo doblar el brazo extendido (de su rival) para ver cuál era el que tenía más fuerza.

kashigakagagantsi vtr. {ikashigakagakari} hacer comprometerse, prometer algo a otra persona. Yogari Pepe ikashigakagakari iritineri impakerira irishinto. Pepe prometió a su sobrino (yerno) que le daría su hija. V. kashigagantsi; -akag 4.8.1.6.