unearthjéévesusuhiflex. irr.2sg déévesusuhider. dejéévehiv.tunearth; to leaveBetty, Adelaco jéévesusuhi áijɨ́co íhímogomaño.Betty dejó a su esposo porque Adelaido lo quiere.
unitedcúhúbɨcɨnɨnoder. decúhúbuhiadjadded; unitedGáiba dúuje múuhuɨtɨ cúhubɨcɨnɨno.El guindo de la hamaca está añadido con un bejuco.gátaacɨnɨnoder. degátaacuhiadjunitedGááchéhuno gátááucɨnɨhi.La ropa está doblada.gátaacunoder. degátaacuhiadjunitedsahɨ́ 2adjunited; together!Sahɨ́ míhíca!¡Estense juntos!Fámóóro sahɨ́ fóómo.Todos se fueron a una misma parte.sanó-prefpure; only; only; one; united; with¡Sanóficu!¡Guárdelos juntos!
until-jáágósufwhere; until; byTacáámoja ííjajáágo ícahi.Mi camisa se encuentra en la casa.-vɨsufuntil; to; injúúgavɨhacia acáfícabavɨen el veranojɨ́ɨ́haivɨen el camino
upcáamoder. decáámevehiadvup; upward¡Cáámo dífo díínɨvatedino!¡Vaya arriba para que no se enmugre!cáamodɨadvup; overheadJísú síhidɨ míyámɨnaa, cáámodɨ ɨ́guéhicahi.Hoy en día la gente viaja (anda) por arriba (en avión).cáámovɨadvup; upwardƗmohori séémene cáámovɨ féehi.El niño subió arriba en el árbol.
upsetrúguéénɨhiv.tupset; revolutionize; mess; thwartMáchuguiijɨco rúguéénɨhi sáicɨno ɨ́jɨ́gajiruneguiia.Estoy revolviendo la fariña con frecuencia para que no se quemé.sɨ́fíírátehiflex. irr.3sg.m sɨ́fíírátóoboflex. irr.pas.rem sɨ́fíírátúuhider. desɨ́fíírahiv.iget angry; rage; upsetTeresa, táquíllahaco ɨ́hɨ́cɨneri úújóho sɨ́fíírátehi.Me enojé porque Teresa cogió mi piña.Carlos guírihilluco ɨ́sɨfiiratooboro tɨ́gaífícaruhi.Carlos, de rabia pateó la olla.
upwardcáamoder. decáámevehiadvup; upward¡Cáámo dífo díínɨvatedino!¡Vaya arriba para que no se enmugre!cáámovɨadvup; upwardƗmohori séémene cáámovɨ féehi.El niño subió arriba en el árbol.
urinatenífaihiv.ito urinateSéémene gáiba faño nífaihi.El niño se orinó en la hamaca.