Tagbanwa Calamian - English


[
a
b
k
d
e
g
h
i
l
m
n
ng
o
p
r
s
t
u
w
y

l


liiv.avoid taboo objectsmga palanganën ang mga giradu, yay magliliian yang mga talaanaMaliniiën yang mamaëpat ang naa.These older-people are characterized by being observant of taboo objectsIndia mamangan yang iyan ang atiya liliiyën, giradu tia, pamëg̓at.Do not eat those (near hearer) fish which are taboo, giradu tia, pamëg̓at. = ....causes-bëg̓at = dysenteryPariyu tung sasang kirung pangisi yang taung minagkanup ta baw̓uy ang talunun, indi ra magkayaw, nalii ra unu.Tung paglaglag nira tung baw̓uy, yang ginamit nira yang gëëd ang maaw̓ul, Purisu nalii ra yang kirung pangisi yang taung minagkanup ay indi ra mangayaw. Kaministiran bulungun yang may kiru., pabaktaën na yang kabayu-kabayung kinyaw.When they butchered the wild-pig, what they used was a dull bolo-knife. So the dog whose master refers to-it-as-the-pangisi (who is the first dog to attack the pig) happened-to-be-affected-by-the-broken-taboo, because it will no longer bark at wild-pigs. It-is-necessary that the dog's master treat-it-with-medicine, (meaning) that he will-allow the-dog to-feast-on sea-horses which have-been-roasted-in-the-fire.syndiinamliglikayantpamëg̓at1giradu
luuv.to-go-badAbaa tëlëngan mi tiyang mga similyaw, naluu ra ay ya pa ag̓ari namëmës da tung mga silupin, purisu indi ra maluwaku. Indi ra ka ilëm magtubu.
laadn vto take a steptunul ta laad ta tau yang nagngëlu, bëlag kiru,Nagngëlaw ta tau ang paglaad-laad tan lawii tung binit yang balay.Ipalaad-laad mu yang mula asan tung tanëk, para këmtël dang magpanaw.synpanaw-panaw
laagwidely-spacedMalaag yang awul; bëlag pariyu tung kawayan ang sënsën yang kapungul na.The (trunks ) of the awul kind of bamboo are widely-spaced; it's not like the kawayan kind of bamboo whose trunks are tightly-spacedPariyu tung kural ang bëlag̓an sënsën.It's like a corral which is not tight.synmalakaantigkit
laamuprootSasang bag̓ay ang kapariu tung balag̓ën ang ikgid ang nag̓itagkës tung kural yag amrasay,Indi mi laam-laamën ang panalbus [?] yang kamuti, muya mapatay.Manlaamita ta balw̓al, ipamalw̓al ta yang pakdi andamal.Let us (incl) uproot some of the balw̓al vine, we will-use-it-to-stun the pakdi fish tomorrowlaam: Pariyu tung bugtung, yag lalaamay ay durung pagsakbët yang mga lama na tung abwat.Like rataan, it needs-to-be-yanked because there-are-many thorns whichsynbalw̓al*itgid
laatyank hard something which is attached to something elsesilag tung aruman na purisu ya rag laatay na,Indi mu laatën yang kawala yang ari mu, muya makibitan.Don’t yank hard on your younger-sibling's forearm, it might [makibitan]Linaat mu ra yang kapari.
laka' few 'Kapariu tung tubu yang mga mais ang ilinuak, palag-palag yang namagtubu.Malaka yang tubu yang mga mais ang ilinuak ta.Of the corn we (incl) planted, (only) a few grew.Malaka ilëm yang pamamati tung bitala yang Dios.Only a few are the-ones-listening to the word of God.synmalaagantsënsëntarëktëk1
ladën.wild pigeon distinguished by a small head?
laëbadjbruisednatingku yang kikilayën na purisu nalaëw̓an,Nalaëw̓an yang ëmët yang mula ang nasënggëb tung daktal.The child's cheek was-bruised from slamming onto the floor.Laëb yang paliw̓ut yang mata na ang sinakëp yang suntuk.The area around his eye which was hit by a punch is bruised.laëb: Yang mata yang aruman tang sinuntuk yang kasuwuay na laëb ang nanlag̓ëm yang sam bëlak.As-for the eye of our (incl) companion who was boxed by his enemy it was bruised with one eye becoming black.Natingku yang kikilayën na purisu nalaëw̓an.
laëgadjunpredictable, maverick, rascalMaskin laëg ka man yang mulang atiya, piru indi na ka nag̓ipalaw̓ët yang mamaëpët.[RA:Pasanag̠ay ka.]Even though that kid is indeed a maverick, yet he does not make it something the old people are responsible for (because the person who is laëg only relates to his age-mates.).Laëg yang mulang naa, durug kaintrimisadu.That kid is a rascal, he is very prone to pull pranks on people.Yang mulang atiya duru rag laëg, durung ipaita nang makakaimud.That (mentioned-previously) child is already a maverick, he shows-off many things which elicit laughter (from others)Sistima ta tau ang indi na maplek yang kalaeg na, masyadung maintrimisA way a person-acts in which his rascality cannot be-abandoned by him, he is always pulling jokes (on people).synpilyuraskalantpurmal
lag̓av.to-boil food for eatingmay mga tau kang arabubwat yang irinsia na purisu talagang arabubwat ka yang ibulad na, piru tung mga pastikular ang bag̓ay puidi kang may kamtangan na ka pariu tung kapungul yang niyuy, may kawayan ya ka,kumulopara yay ilag̓a ang ipagdig̓u yang talaana......in order to boil it for the nursing-mother to-use-to-bathe-with...Dayunu rang linag̓a.I went ahead and boiled (it).synbukal
lag̓i1v.test by eating/drinking a small part of something, e.g., medicine or food to see if it is safe and will workBëlag da mailu yang kurut ang atiya; linag̓iyanu ra.That (near hearer) kurut-tuber is no longer poisonous; I have already tested it.Indiamu ra kanay mamangan, mamula, yang kurut ang atiya, indi pa nag̓alag̓iyan.Children, do not eat that (near hearer) kurut-tuber for a while; it hasn't been tested yet.One kind of foodA kind of food which can cause poisoning is the kurut-tuber. It needs to be softened in the ocean a whole day. When it's already afternoon, it is-removed from the ocean, then (someone) will cook-it so that the old-people can test it before the children eat it to find out if it will no longer cause-poisoning.
lag̓i2advright awayIplëk mu rang lag̠iThrow (it) right away.
lainadj, vbadnagpalsu si yang timpu,masamaNaglain si yang timpu, siguru may balyu.The weather got bad again, maybe there is a typhoon.Nabitalaa ta lain tung mamaëpët purisu mag̓ingaluka ta patawad.You (sg) said bad (words) to the elders, so you (sg) should ask (them) to forgive (you).Anday pakulainën, pariyu-pariyu yang tag̓ay tung yatën ang tanan.No-one (pakulainën),
lala2v.to-get-worseNaglala ra yang masiit na ang asta duminëkdëk da.His sickness became worse reultingsynësëg2
lama1thorn on bamboo or on rattan.ya ra kay sasang sistima yang kawayan durung tënëk na, katulad ka tung bugtung ya ka,Durung lama na yang kawayan ang naa.This (near spkr) bamboo has a lot of thorns.Natënëk yang lama yang bugtung yang kalimaw.The thorn of the rattan got- embedded in my hand. {note the 3 NP's marked by the CMP yang. lama yang bugtung is a possessive phrase acting as a Instument, yang kalimaw is the Patient.}
lama2to-test-an-herb to find out if it workssang klasing pagbulung ang tung primiru midiyu tung sundaën da kanay bilang paniran, kung pabuin yang laru ig disir yay atu na yang bulung ang atia,Andamal lamaën ta.Tomorrow let's test it.Lamaën ta ra kanay, muya kung talagang malaria tiya, simpri dumiskansu ra.Let's test it for awhile, later-on if it’s really malaria, of course, the-expectation-is (that the malaria) will-decrease-in-intensity (lit., rest).syntag̓am 1.1prubalpamaladsunda1 1
lamuv.to-feel-strongly-attracted-toYang sasang tau ang paglaru lamu ta mga mangaluk, ubin yang sasang dayapdap ang naang pitiwan ya ka paglamu ka tung mga talay yang mga bulaklak para maëkël ta mamis ang wai tung bulaklak.Durung lumalamu ang tau ta pitiwan tung buw̓un, ay pamagsëyëp ta wai.The pitiwan-bees feel-very-much-attracted to a well. because they are-sipping the water. Yang paglarung atia pag̓alalamu ra ta mangaluk, ay nabuay ra kang sinti na indi pa pagmayën.As-for that (person), witches are attracted to him because he has been suffering now for a long time and he still is not well.Durug sëpëg yang mangaluk ang atiyang paglamu tung tau ang atiyang paglaru, kaldaw-kaldaw pa nag̓aita ra unu.That witch who feels-attracted to that sick person is very intent (on attacking him), it's still every day that he can be reportedly seen (doing this).Yang sasang tau ang paglaru lamu ta mga mangaluk, ubin yang sasang dayapdap ang naang pitiwan ya ka paglamu ka tung mga talay yang mga bulaklak para maëkël ta mamis ang wai tung bulaklak.synlangët
lanaVegetable fat of the coconut meatyay sasang gamit ta baw̓ay palëmëk tung bua,Yang gata yang niuy yay binuat ang lana tung bua.Palanaay kanay makëkbël da tiing buwaw.Please apply the-coconut-oil-on-me, my distant hair is already stiff.lana: Kung may kaministiran tang lana, maning taa yang ubra. Mangkëla ta iyuy ang langu, kaw̓a banutan mu, kaw̓a belakën mung kudkurun tung kudkuran, kaw̓a pëg̓aën da tung kaldiru pagkatapus yang gata na, kalug̓un mu tung mangkuk ang pabukalën mu tung karag̓ay ang asta maplaan, yang mabutwan duun ya ra yang lana. If we (incl) need the lana-oil, the work is like this. You get a dry coconut, then you remove the fibrous-part, then cut it-in-half, shredding the meat, then squeeze it into a cooking-pot and then its oil kalug̓un mu into a bowl to-be-boiled in a frying-pan until the liquid-part is boiled-off what is left there (in the pan) is the lana.Yang gamitan yang lana ibanyus tung tinanguni. May lakët nang balag̓ën, yay tukaw ang isaat tung butilya, kaw̓a sawawan ta lana. May sariling banglu na.The usage of the oil is to use it to-massage the body. There is a vine mixed with it, that is what is first inserted into the bottle, then the oil is poured on it. It has its own fragrance.synlangis
lapav.cut excess growthDuduy lapaan mi yang paray tung kuma ug̓ud para anday pagsangkëlan yang paray ang magdakul.Young-man, cut the . around the rice in the swidden in-order-that there will be nothing to hinder the rice from growingLapaën mi ra kanay yang mga lingët tung kuma ug̓ud anday pagsangkëlan yang paray ang magdakul.Please cut back the overgrowth in the swidden in order that there be nothing to hinder the rice as-it-grows.
lapu1scaldnabukbukan ta waing makinit yang kakay na,Kanit yang ulit nang nalapuwan yang waing makinit.It's hide which was-scalded by hot water was-removed.Yang mulang atiya sampël ang nalapuwan yang kalima na yang waing makinit.As-for that (near hearer) child he/she is an example (of someone) whose hand was-scalded by hot water.synkiyaw1
lapu2v.to-soak s.t in hot waterlapu: Ag̓aaning yang mëpët tung ana na, "Duduy, magpabukala ta wai, pagkatapus patayën da yang manu pagkatapus kung patay ra lapuwan mung ipaërëm tung waing makinit ug̓ud malëmëk yang pagpunduk yang bulw̓ul na pati balayw̓u na.The old-man says to his son, "Laddie, boil some water, then kill the chicken, then when it's already dead, soak it in hot water in-order-that pulling-out the feathers and the under-feathers.synërëm1
larun vsickness
lasi1n.gumsyang tinëgdangan yang isi ta yay lasi,Durug buyu yang lasi na indi ra pagnisnis.His gums are very smelly because he no longer scrubs them (with-the-husk-of-betel-nut. , 2v.to-wipe-smelliness-of-the-gums-onto-the-nose of childrenNag̓alalasiyan mu yang mga mamula.You are wiping the smelliness of your gums onto the children.Cultural Background: In the past, the older people did not bother to keep their teeth clean and so their gums would become smelly. And whenever they felt that the younger generation needed to be brought down a peg, they would reach a finger inside their mouths to wipe off the smelliness and then force the besmirched finger into the noses of the children which forced them to smell it. This is the meaning of the verb nag̓alasiyan whose root is the word lasi.
lasulassosasang bag̓ay ang katulad tung pinli ang yay gamitën tung mga kasangkapan ang maklas da, kapariu ra asan tung manu kung maklas da indi palëngët tung balay,Lasuw̓ën mi ra ilëm yang manu duun, durug këlas.Just lasso the chicken there, it's very skittish.Nabuntuk yang lasu purisu napalpas ka.The lasso was-sundered so it was-able synlaang*pakul