Resultado de búsqueda de "íketyo"

parigashitagantsi vt. {oparigashitakeri} sobrevenir a uno sin motivo (p.ej. miedo, tristeza); caerse encima de algo (aves de rapiña). Nonoriavetanaa nomaganaemera, katsiketyo oparigashitapaakena notsarone notsarogavagetanaketyo kara. Me eché para dormir, pero de repente un gran miedo me sobrevino sin ningún motivo y comencé a tener mucho miedo. Tyarika kara inoriaka igamaga, ineventumatakarira samponero katsiketyo iparigashitapaakeri. Por dondequiera que haya un cadáver echado (en el suelo), los buitres lo ven, y ahí mismo caen sobre él para (devorarlo). V. parigagantsi; -ashi 4.8.1.10.

itsárone inan.pos. el miedo de él. • Aparece en todas las personas: notsarone mi miedo; pitsarone tu miedo; otsarone el miedo (de ella). Nonoriavetanaa nomaganaemera, katsiketyo oparigashitapaakena notsarone notsarogavagetanaketyo kara. Me eché para dormir, pero de repente un gran miedo me sobrevino sin ningún motivo y comencé a tener mucho miedo. V. tsarogagantsi.

gavisagantsi vt. {yogavisakero} avt. hacer pasar; dejar pasar. Otimi pashini tsinane pairo ogavintsataro kaevi. Omirinka oatapiniti okuapinitira anta, teratyo ogavisumagetae patiro kutagiteri gara oati. Había una mujer que le gustaba mucho comer hongos kaevi. Todos los días iba a arrancarlos por allí, no dejaba pasar un solo día sin ir. Antari pintsamaitakerika notsamaireku, pineakerika tinti pogavisanakerora, gara pashiiro. Si estás cultivando en mi chacra y ves una papaya, tienes que dejarla ahí; no la arranques. • Cuando aparece con -av rec. significa hacer pasar de largo a algo o a alguien que llega en vez de recibirlo. Ipokavetaka chapi viracocha ikogavetaka nogimagakerimera, kantankicha naro teratyo nonkoge, ontityo nogavisavakeri. Ayer vino un señor y quería que lo alojara, pero yo no quise (hacerlo) sino que lo hice pasar (de largo). bvt. hacer quedar desigual, hacer más largo o grande que algo que sirve como medida. Antari pogaraakenarorika nogamisate, choeni pogavisumatakero apitene ogonketakenaniri. Cuando cortes mi vestido, tienes que hacerlo un poco más grande que el otro (lit. hay que hacerlo pasar el otro un poco) para que me quede. Antari antakera ananeki shitatsi, tera onegintetero ontentagakagakemparora, onti ogavisagisetakero. Cuando una niña hace una estera, no la hace con cuidado igualando bien los extremos sino que se quedan muy desiguales. cvt. tratar mejor a uno que a otro; fig. hacer ascender. Impogini ipokaigapaake iketyorira tsamaitaigamanankitsi, iriroegi ineaigiri ariori irogavisaigakeri impunaigakerira, kantankicha teratyo. Entonces vinieron los que habían comenzado a trabajar bien tempranito por la mañana y creyeron que tal vez les fueran a pagar más (que a los otros), pero no (fue así). dvt. celebrar un día o cierta fecha (lit. hacer pasar). Maika ogavisakero novisarote ogutagiterite. Naro nompakero ivatsa samani, irirotari ogavintsatasanota. Hoy día mi nieta está celebrando su cumpleaños. Yo le voy a dar carne de majás porque esto es lo que a ella le gusta comer mucho. V. o1- Apén. 1; visagantsi.

viketyórika V. íketyo.

kompogiteagantsi vt. {ikompogiteakero} buscar huellas o señales de, rastrear. Ikompogiteakero iariri impo katsiketyo ineiro okityatakara. (Cuentan que) su hermano seguía buscando alguna señal de ella, y de repente encontró (lit. vio) sus huellas. V. kogagantsi; -ampogite Apén. 1.

óketyo 1pron.adv. ella primeramente. Impo oketyo matikanankitsi masero korogn korogn korogn, teratyo ompegempa, impogini imatanaka kentori irirori. (Cuentan que) entonces el sapo era el primero en cantar korogn korogn korogn y seguía sin parar, y luego la chicharra hizo igual. 2adv. primeramente. Ikanti: “Nokantaketari ariompa oketyo nontsotenkakero notsamaire impo nonkamotake”. Él dijo: “Ya te dije que primeramente voy a terminar (la limpieza de) mi chacra, y después iré a secar un brazo del río”. • Se agrega el sf. -tyo2 para indicar la primera reacción o la primera cosa que uno hace en una determinada circunstancia. Ogari noshinto osatyo oatakotairi iri, tatarika nokantiro oketyotyo okisara. Mi hija es igualita a su padre porque cuando le digo algo, lo primero que hace es amargarse. V. o2- Apén. 1; íketyo.

oketyórini f. las primeras que vivían o hacían algo hace mucho tiempo; las antepasadas. Ogari oketyorini okemakotagani otimaigi pairani omarapageegini ogatsantsaapageni. Se escucha (contar) de las (mujeres) que vivían antiguamente que eran muy gordas y altas. V. óketyo; -ni1 4.15.4; iketyórini.

oketyórira f./inan. ella que era la primera; la anterior (p.ej. el año pasado, la semana pasada). Ogari oketyorira shiriagarini irorori ogakona osarigake, tera onkañotero maika tyarika, osarigavagetanaketyo kara. El año pasado no fue tan seco (lit. fue menos escampado); no ha sido como ahora que está pasando mucho tiempo sin lluvia. V. óketyo, iketyórira.

viketyora V. íketyo.

víketyo V. íketyo.

varaagantsi 1vt. {yovaraakeri} hacer dispersar. Iketyo ivatanankitsi otsiti, noavetaka itsarotakeri shintori yovaraakeri. El perro se fue adelantando; íbamos pero él ladró a los sajinos y los hizo dispersar. 2vr. {yovaraaka} dispersarse, estar disperso/a o esparcido/a. Pairani onti yovarajaigaveta matsigenka irashirikoni itimageigi. Maikari maika atake yapatoitaiganaka. Antiguamente los matsigenkas vivían esparcidos en diferentes lugares. Ahora ya están juntándose (en comunidades). V. o1- Apén. 1; aragantsi; -a4 4.8.3.9.

tsitikitagantsi vt. {itsitikitakeri/ro} tener el primer hijo/ja (lit. comenzar con él/ella). Opokuti pinato otentaigakari maganiro otomiegi atake imarapageiganake, irirompasano iketyorira otsitikitake imaranematake kara. Mi cuñada vino con todos sus hijos y ya son grandes, especialmente el mayor (lit. el primero con que comenzó) está muy grande.

tsikáamonki m. ser invisible que, según se contaba tradicionalmente, le hacía competencia al hombre en la pesca cuando se hablaba de él. ◊ Tradicionalmente se decía que cuando se iba a pescar con barbasco, no se debía hablar de lo que se iba a hacer; por eso los padres mandaban a sus hijos guardar silencio cuando iban de pesca. Pinkonaatera, gara piniakotumatiro, maireni piatake, garira onti inkemake tsikaamonki iketyo ivatanankitsine irishiriatakeri maganiro shima gara pagumati. Si vas a pescar con barbasco, no debes hablar sobre esto, sino ir en silencio, porque de otra manera el tsikaamonki va a escuchar y va a ir primero a sacar todos los peces con su red, y tú no vas a coger ninguno. V. tsikaatagantsi, omonki; la nota en konaatagantsi.

tsaitagantsi 1vt. {itsaitakero} poner en una fila. Ipankitake apa parianti onti itsaitakero anta itsamaireku. Mi papá sembró plátanos en una fila allá en su chacra. 2vr. {itsaitaka} formar una cola larga, estar en fila (p.ej. gente, plantas sembradas, casas). Impogini iatake anta yanuigetakera, katsiketyo inei ikenaigapaake itsaisevageigapaaka tovaini kara iposanteitanakatyo samani, shintori, sharoni, maniro, kemari. (Cuentan que) luego se fue por allí a cazar, y de repente vio que venían en fila toda clase de animales como majás, sajino, añuje, venado, tapir. V. otsai.

tininkagantsi 1vt. {yontininkakero} hacer sacudir; causar temblor o terremoto. Antari inkaara tsitenigetiku, tyanirika nokemi yontininkakero menkotsi tinin, tinin, yagatsonkutapaakera. Notinaavetanaka nokamosovetaka mameri. (No sé) quién habrá (venido) endenantes durante la noche, porque sentí que se movió todo el emponado tinin, tinin, cuando se subió en él. Me levanté y fui a ver pero no había nadie. • Tradicionalmente, cuando se usaba este verbo con el significado de causar terremotos o temblores, solamente aparecía en narraciones que explicaban los terremotos como efectos de los movimientos y las sacudidas de Pachakamu quien se decía estaba clavado a un árbol en la boca del río Urubamba. Ikantanake Pachakamu: “Pineenara noanaempara, ontininkanakempa, narotari tininkiro kipatsi”. (Cuentan que) Pachakamu dijo: “Vas a ver que cuando muevo, la tierra va a temblar porque yo soy quien hace temblar la tierra”. 2vr. {ontininkaka} haber temblor o terremoto. Chapi nopirinivagetakera menkotsiku, impo katsiketyo nokemiro oanakara menkotsi menko, menko, nokanti: “¿Tatarikatyo oita?”, impo osama atanatsityo oanakara kara, ovashi nokanti: “Arioratyo ontininkanaka”. Ayer estuve sentada en el emponado, y de repente sentí que estaba moviéndose menko, menko, y dije: “¿Qué será?”, y como seguía moviéndose largo rato dije: “Habrá sido un temblor”.

shonka descr. acción de voltearse bruscamente o repentinamente. Inkaara nopirinitakera nokivatsaratakera, katsiketyo noshonkanaka shonka, yamaatapai maranke. Endenantes cuando estuve sentada lavando ropa, de repente me volteé shonka y en eso (vi que) una serpiente venía nadando hacia mí. V. shonkagantsi.

shigaatagantsi 1vtr. {ishigaatakaro} deslizarse rápidamente encima del agua o nadar a velocidad en ella. Inkaara nopirinitakera nokivatsaratakera, katsiketyo noshonkanaka shonka, yamaatapai maranke ishigaatapaakarora nia, noshigapanuta. Endenantes cuando estuve sentada lavando ropa, de repente me volteé shonka; en eso (vi que) venía una serpiente deslizándose rápidamente encima del agua, y ahí mismo me fui corriendo. 2vr. {ishigaataka} avr. correr, fluir (líquidos). Antari nomagira naro, tesano onkametiate agatetara. Maani omaireaatake katonkokya, akari kamatikyakona choenisano oshigaataka oshintsiavageteratyo kara. En el lugar donde vivo no hay un buen puerto. Apenas hay un sitio río arriba donde el agua está un poquito tranquila, y aquí un poco más abajo la correntada es muy rápida. bvr. correr en el agua o encima de ella. Inkaara nokaavetakara oaaku, noneiri maranke ishigaatapaaka, matsi gara yagana. Endenantes cuando estaba bañándome en el río, vi a una serpiente que venía nadando a velocidad encima del agua y casi me mordió. V. shigagantsi1, óani.

shapirenkagantsi 1vt. {ishapirenkakero} destaponar, sacar un tapón de un orificio chico o de un huequito dejándolo destaponado. Ogari noviarena ikiakero chompita ishatekavagetarotyo kara, oshapirenkakerotari noshinto chapi tera oshapitanaero. Mi calabaza está llena de cucarachas que han entrado en ella porque mi hija sacó el tapón ayer y no lo repuso. 2vr. {oshapirenkaka} destaponarse, estar destaponado/a; salir un tapón; (p.ej. de un hueco en una canoa). Osanankake novito otsitiku noshapitakero, impo chapi noatutira kamatikya, katsiketyo noneiro oshatekaatanaka nia, nogatagiro shintsi nokamosotiro, onti oshapirenkaka. Como mi canoa tenía un hueco en la popa, le puse un tapón (en el hueco), pero ayer cuando fui río abajo, de repente vi que se llenaba con agua, la hice atracar rápidamente, la revisé y se le había salido el tapón. V. shapitagantsi; -renk 4.8.3.11.

sonkavatagantsi vi. {isonkavatake} avi. puquear. ◊ Tradicionalmente los hombres eran muy expertos en producir silbidos prolongados que sonaban hasta lejos; se hacía juntando las manos para formar una concavidad y soplando fuerte de manera que el aire pasaba por ella. En esa época, cuando los viajes se realizaban silenciosamente en canoas impulsadas por remos o tanganas, o a pie, era una costumbre cortés y muy importante anunciar la llegada cuando uno estaba todavía un poco lejos para no sorprender a los dueños de casa; eso mayormente se hacía puqueando de esta manera. Katsiketyo okemi koreegn arionika oaaku. Okanti: “Tyanirikatyo anta. Atsi nonkamoso”. Oshiganaka okemi isonkavatake koogn koogn oaveta inti iri. (Cuentan que) de repente ella escuchó un ruido koreegn que venía del río. “¿Quién podría ser?”, dijo. “A ver, iré a averiguar”. Fue corriendo y escuchó que alguien puqueaba koogn koogn y al llegar, con gran sorpresa suya era su papá. bvi. cantar (el canto de la perdiz kentsori).

samanitagantsi vi. {osamanitake} avi. estar lejos. Antari otimira pinato gaviaririntanarira, pairo avisake osamanitakera, avisakero otimira ina. Allá donde vive mi cuñada con mi hermano (lit. que se casó con mi hermano) está más lejos que la distancia que hay del lugar donde vive mi mamá. bvi. hacer un tiempo o un rato; (acontecer algo) después de un rato, o al poco rato. Iatake koki iporosevagetake, choeni osamanitanake ipokaigapaake itomiegi imuigapairi tsun tsun, ovashi itsonkaigakero. Mi tío se fue a rozar, y un poco más tarde sus hijos vinieron, y le ayudaron tsun tsun, así que terminaron (de rozar) todo. Yogari apa iketyo atankitsi tsamairintsiku, impo osamanitanakera oatanake ina irorori. Mi papá se fue primero a la chacra, y después de un rato se fue mi mamá también.

katsíketyo adv. de repente. Impogini iatake anta yanuigetakera, katsiketyo ikemi iniaigapai veroverovero. (Cuentan que) un día él se fue por ahí paseando, y de repente escuchó (que algunos hombres) venían hacia él conversando veroverovero.

potevonkititagantsi vr. {ipotevonkititaka} sacudirse el pie para desprender algo (p.ej. una isula). Antari yogakerira notomi manii, tera noneeri, iketyotari ivataatsi. Oga noneiri iokanaka togn, ipotevonkititanakara ton, ton, ikaemanakera suiign, noshonkavetanaka kuchagitaka manii. Cuando la isula picó a mi hijo, no lo vi, porque él se había adelantado (en el camino). De repente lo vi sacudirse bruscamente togn, comenzó a sacudir el pie ton, ton y gritó muy fuerte suiign, y cuando miré había una isula prendida en su pie. V. potetagantsi1, vonkítintsi.

pochaatagantsi₁ 1vt. {ipochaatakeri} dar asco o náuseas. Ikamarankasevagetaketyo kara sharara, sharara, sharara ¡tyarika!, panikyatyo onkontevagetanake iseguto ipochaatanakerira yogakarira. (Cuentan que) arrojó bastante sharara, sharara, sharara, ¡que barbaridad!, casi se le sale el estómago, le daba tanto asco (saber que) había comido (carne humana). 2vi. {ipochaatake} tener asco o náuseas. Ogari ina tatarika gakero katsiketyo opochaatanake okantanakero osegutoku gompuarere, oga okenake okamarankanake sharara, sharara. (No sé) qué tendrá mi mamá que de repente le dio mucho asco, sintió muchas ganas de vomitar con bastante náuseas (lit. su estómago estaba diciendo gompuarere), y de ahí comenzó a vomitar mucho sharara, sharara.

gapuniagantsi vt. {yogapuniakeri} dar vida (un chamán a un enfermo). Ikantaigi iketyorini pairani pimantsigatakerika, intapigakempi seripigari pivankagiku irogapuniakempi povegaempaniri ganiri pikami. Los antepasados decían que si te enfermabas, el chamán te iba a soplar en la coronilla y te iba a dar vida para que te sanaras y no murieras.

panarikyatagantsi vi. {ipanarikyatake} morir de repente sin causa aparente. Yogari koki noneiri shintsivagetake tera tatampa gumaterine. Osamanitanake katsiketyo ituanake pa kamake, nokaemakotakero notsinanetsite nokantiro: “¡Taina, panarikyatake koki!” Al parecer, mi tío no tenía nada y estaba completamente sano. Un poco más tarde, de repente cayó muerto y llamé a mi mujer y le dije: “¡Ven, mi tío ha muerto repentinamente!” • La diferencia entre este verbo y komutagagantsi es que este verbo indica muerte repentina y komutagagantsi indica enfermedad repentina.
  • Page 1 of 2
  • 1
  • 2
  • >