Resultado de búsqueda de "kípatsi"

ampaenkatagantsi vi. {iampaenkatake} disminuir, calmarse o aliviarse un poco (el dolor, la luz del sol). Otikakerira poreatsiri kipatsi iampaenkatake. Cuando hay eclipse (lit. cuando la tierra obstruye al sol), disminuye la luz. • Es la causa del dolor lo que afecta el género del prefijo de persona que aparece con este verbo (p.ej. un dolor causado por la picadura de un insecto requiere el pf. de 3m. mientras un dolor de muelas requiere el pf. de 3f.). Inkaara ikatsivageti yogakenara manii, maikari maika choeni iampaenkatai. Antes me dolía bastante donde me picó la isula, pero ahora el dolor (lit. él) ha disminuido. Ogari nai oveganaa choeni oampaenkatai. Mi muela ya está sanándose y (el dolor) está disminuyendo. V. ampagagantsi, énkatsi.

komuavatsatagantsi vi. {okomuavatsatake} humedecerse la tierra o el suelo (como consecuencia del agua filtrada de abajo). Antari notimavetara pairani katonko onti okomuavatsaseti, tera orovatsatumate, ovashi noperatanakaro nopokakera aka. Hace tiempo cuando vivíamos allá río arriba, el suelo siempre estaba húmedo y nunca se secaba; por fin aburrida de esto me vine (a vivir) aquí. V. komuatagantsi, kípatsi.

parigitagantsi vi. {oparigitake} caerse (semillas o frutitos). Antari oparigitakera okitsokipage inchatokipage savi kipatsiku, ipokashiigakero kentsori yogaigakarora. Cuando las semillas de varios árboles caen al suelo, las perdices vienen y se las comen. V. parigagantsi, okitsoki.

murokagantsi vt. {yamurokakero} torcer entre las dos manos. Agake ina kipatsi amurokakero ovetsikakera ogovite. Mi mamá cogió tierra arcillosa la que amasó entre las manos formando un rollo para hacer su olla. V. murókari.

vosatagantsi vt. {yovosatakeri} hacer cocinarse. Yagira atava matsontsori, itiakotakeri ineake onti ipakero iritsiro kipatsi ovosatakenerira. (Se dice que) cuando un tigrillo coge a una gallina, la entierra (porque) piensa que está dándola a su hermana, la tierra, para que la cocine (lit. la haga cocinarse) para él. Yovosatakeri koki ivatsatsite ishinkotakerira. Mi tío hizo cocinar su carne ahumándola. V. o1- Apén. 1; posatagantsi.

kusopatsatagantsi vi. {okusopatsatake} avi. estar o ser duro/a, firme, resistente (p.ej. una masa, tierra). Chapi ishiavagetanaka notomi ontityo goatankicha oani, teratyo ompatsaatumate choeni. Maika inkaara ishitaka kusopatsatake. El otro día mi hijo estaba con una diarrea muy fuerte, y hacía sólo líquido, no tenía nada de consistencia. Hoy ya defecó un poco más duro como masa. bvi. tener los músculos tensos, estar tenso/a. Yogari gavintantatsirira isatairira mantsigari ikantakeri: “Gara pikusopatsati ganiri okatsiti”. Cuando el promotor de salud le pone una inyección a un enfermo, le dice: “Relájate (lit. no seas duro en tu cuerpo) para que no te duela”. V. kusotagantsi, vátsatsi, kípatsi, ópatsa.

gavatsatagantsi vtr. {yogavatsatakaro} comer tierra. Yogari notsitite imasekatanake, tenige irogaemparo iseka. Notigagevetaari tera irogemparo, onti yaseivatsatanake kipatsi sei sei yogavatsatakarora. Mi perro no tiene apetito y ya no come su comida. Por más que se la doy, no la come sino que sólo raspa la tierra con sus dientes sei sei comiendósela junto con ésta. V. gagantsi3, kípatsi.

tiaatagantsi 1vt. {itiaatakero} avt. echar cosas finas o pequeñas en un líquido (p.ej. tierra en el agua). Nagatakero notameatakerora, aikiro noshapiatakerora nogamore. Maika irorokya nonkigashitakero kipatsi nontiaatakerora ompiriatanakeniri. He terminado de hacer mi represa y he llenado los huecos (con piedras). Ahora voy a sacar tierra y echarla en el agua para que (el brazo) se seque. bvt. echar cosas finas o pequeñas en los ojos (p.ej. arena, polvo). Yogari notomi ikisavakagakara chapi, itiaatakeri irirenti impanekiku, maika ario irinonaavageti. Mis hijos estaban peleando el otro día, y (uno de ellos) echó arena en los ojos de su hermano, ahora están muy hinchados. 2vtr. {itiaatakari} avtr. echarse o meterse en líquido (cosas finas o pequeñas; p.ej. polvo, hormiguitas). Nogakotanakeri noshimane savi, okutagitevetanaka nokamosovetari pa itiaatakari katitori. Dejé la olla con mi pescado en el suelo, y al día siguiente cuando revisé, el caldo estaba lleno de hormigas (lit. muchas hormigas se habían echado en él). bvtr. echarse o meterse en los ojos (cosas finas o pequeñas como, p.ej. polvo). Itiaatakari apa matianeri irokiaku ikatsiatagakerityo kara inonaavagetanake, maika choeni ishitinkaa. Una hormiga puca-curu se metió en el ojo de mi papá, le hizo doler mucho y sus ojos estaban muy hinchados, ahora la hinchazón ha bajado un poco. V. tiagantsi, óani.

matsikatantagantsi AU matsitantagantsi BU vt. {imatsikatakeri AU, imatsitakeri BU} embrujar, hechizar. Itsimaventakarora tsinane, imatsikatakero yamasurentanakero osure enoku yovirinitakero osataganaku sega, ovashi okamanake. (Según se afirma) si (un brujo) se molesta con una mujer, la embruja llevando su alma a lo alto y poniéndola donde están unidas las ramitas de la palmera ungurahui; por consiguiente ella muere. ◊ Tradicionalmente se pensaba que bastaba la palabra de un matsikanari para embrujar a una persona, quitarle su alma y hacer que muriera. El significado de lo que decía era siempre lo opuesto a las palabras que usaba. Inintakerorika tsinane ikantavetakaro, kantankicha irorori tera oninteri, ikantanakero: “Nani samani pintimake. Gara tatoita gimpi”. Okutagitevetanaka oga okenake omantsigatanake, pa imatakero yagasurentakero. Si quiere a una mujer y se lo dice, pero ella no lo acepta, él le dice: “Está bien, ya vas a tener larga vida. Nada te va a pasar”. Al día siguiente amanece enferma, porque ya la ha apiolado quitándole su alma. Pairani otimake tsinane matsikanari okantumatakerira ovisarite: “Inkametivagete novisarite, makeri nontsomaakerira”, oga ikenake yonkaraa ikaemavatanake ovashi ikamanake, pa omatakeri omatsikatakeri. (Se afirma que) antiguamente había una bruja que apenas dijo de su nieto: “¡Qué lindo mi nieto! Tráemelo para que lo marque”, ahí mismo se cayó y comenzó a gritar y murió, porque ella lo había apiolado embrujándolo. ¶ Antiguamente se decía que en el momento en que un matsikanari quería embrujar a una persona, se escuchaba un sonido en la noche como si estuviera pasando una bala a alta velocidad. Si el brujo quería que su víctima muriera, ella sentía como si el peso de una piedra le apretara el pecho; de otra manera sentía dolor en otra parte del cuerpo. ¶ A pesar de que se decía que mayormente bastaba la palabra o el deseo de un brujo para producir los efectos deseados, a veces ellos también utilizaban residuos de la comida de sus víctimas. Se referían a esto con el término gakotantagantsi lit. recoger con respecto a, término que también se usaba para referirse a las acciones de insectos que comían residuos de comida de los niños y así causaban, según se pensaba, que ellos se enfermaran. Se decía que cuando un brujo recogía pedacitos de comida de su víctima, esto podría dar como resultado que ella se quedara con solamente encías sin dentadura. Onkaraanake irai irampevogonaitanakempa. Sus dientes van a romperse y va a quedarse con solamente encías sin dentadura. ¶ También se usaba el término gavogotantagantsi (lit. recoger huellas) para referirse a la brujería que incluía recoger tierra de las huellas dejadas por la víctima. A veces también se recogían pedacitos de trapos y cualquier otra cosita que le pertenecía. El resultado esperado era que los pies de la víctima se pudrieran y ella muriera por las complicaciones. Inkogakerika matsikanari iragavogotakempira, iragakero kipatsi pikityatakarira, pisekaporoki, pimanchakishiteki, posante, imponatakero tsipanaku, ontirika impiatakero kapiropiku, impo inkitatakotakero kipatsiku ontirika niganki tsitsipokiku, impo pisompotanake oveseganakempa pigiti ovashi pinkamake. Si un brujo quiere embrujarte, cogerá tierra donde has andado, pedacitos de tu comida, trapitos de tu ropa, varias cosas, las envolverá en una hoja, o las meterá en un tallo de bambú, entonces la enterrará en la tierra o debajo del centro de la candela dando como resultado que tendrás chupos y tus pies se pudrirán y morirás. ¶ En vez de enterrar el paquete con las pertenencias, especialmente en ciertas zonas, algunos hacían un hueco en un árbol catahua y lo metían adentro tapándolo bien. La víctima se quejaba de dolores en el pecho. Se decía que el único remedio era encontrar el paquete y lavar bien o destruir las cosas que contenía. Las personas que creían ser embrujadas también se curaban con la patquina igéntiri, la mucura chariro, y la yerbita matsishi. Yagakotantira onti ipiatakotakeri kamanaku, okatsitanake inegiku, okantanakeri sorererere ovashi impatsaanake inkamakera garikara yogavintagani. Cuando embrujaban ponían las cosas envueltas en un árbol catahua, y el pecho (de la víctima) comenzaba a arder y se pudría (por dentro), y si no se le curaba, se moría. ¶ Las dos maneras más recomendadas para prevenir ser embrujado eran no andar en la oscuridad, y mantener aseado el ambiente sin dejar caer pedacitos de comida o botar basuras, trapos, etc. alrededor de la casa o en el camino. V. chonteatagantsi, matsíkantsi, matsikanari.

akapátsati adj.inan. poca cantidad; qué cantidad (p.ej. de tierra arcillosa, de una masa). Agakiti ina kipatsi akapatsati onake antake ogovite. Mi mamá trajo un poco de barro e hizo una olla (pequeña). V. ákati, ópatsa.

piriasetagantsi vi. {opiriasetake} estar muy espeso/a, estar muy seco/a (p.ej. un río después de un derrumbe, una sopa espesa). Otarankake Eni katonko onkapatsasevageteratyo kara ¡tyarika!, ontityo gotankicha kipatsi piriasetaketyo. Hay un derrumbe río arriba en el Urubamba, y ahora, ¡qué barbaridad!, el agua está muy turbia y contiene tanta tierra que se ha puesto muy espesa. V. piriatagantsi, ose.

pirinivankatagantsi vi. {opirinivankatake} haber (lit. estar asentado) un tubérculo de patquina. Opirinivankatake makucha kipatsiku, noatake nokigakerora, namakero pankotsiku, nonkotakero. Había un tubérculo de patquina makucha en la tierra, fui a sacarlo, lo traje a la casa, y lo cociné. V. pirinitagantsi, opanka.

patsagagantsi vt. {yompatsagakero} embarrar; untar con pasta o resina. Yogari novisarite yompatsagakero iritsiro ampovatsaku imagempitakerora, yomiramiraatakerotyo kara. Mi nieto ha embarrado a su hermana al jugar con ella y la hizo llorar mucho. V. kípatsi, ópatsa; -ag 4.8.1.6.

vivatagantsi vt. {yavivatakero} recoger polvo o algo pulverizado con la mano. Ikisakerora iritsiro notomi, yavivavetakaro impaneki intiakitakeromera nokantavitakeri. Mi hijo estaba molesto con su hermana y estaba recogiendo arena con la mano para echársela a sus ojos, pero se lo prohibí. V. vitagantsi2, kípatsi.

vitsaagantsi vt. {yavitsaakero} pegar o unir dos cosas con brea, cola u otra sustancia pegajosa; tapar un hueco o hendidura con brea; formar o hacer de barro. Avitsaakero noshinto ometse okiaku. La materia en el ojo de mi hija ha hecho que (el ojo) se quede pegado. Yogari apa yonkotake tsineri iravitsaakerora ivito osanankakera. Mi papá preparó (lit. cocinó) brea para tapar un hueco en su canoa. Yogari tsigeti itimira ityomiani, onti yavitsaaseti kipatsi yogitsokira. Tera inkañoteri pashini tsimeri onti ishitata. Cuando el pájaro tsigeti tiene pichones, prepara (un nido de) tierra pegajosa donde pone sus huevos. No es como otros pájaros que hacen nidos (de palitos, hojitas, etc.).

pagiteagantsi 1vt. {yapagiteakero} recorrer o hacer ocupar una extensión de terreno o una zona (p.ej. sembrar algo en toda la chacra, ir por todas partes buscando a alguien). Naro noneasanotiro oyashiaku, napagiteirotari noatirora. Conozco muy bien la cabecera, porque he viajado por toda esa zona. 2vtr. {yapagiteakaro} estar ocupando o haber invadido todos los lugares de una región. Antari kamatikya, yogari virakocha yapagiteanakaro, tera ontimumatae kipatsi terira ashintenkani. Río abajo los colonos están ocupando toda la tierra, y no hay terreno que no tenga dueño. V. oégite, paagagantsi1.

vintenipatsatagantsi vi. {ovintenipatsatake} haber una zanja en la tierra. Aityo oyagiataka nia anta ovintenipatsatakera ikaataigirira pantyo. Hay agua en la zanja donde se bañan los patos. V. vintenitagantsi, kípatsi.

viikagantsi vtr., vr. {yoviikakaro, yoviikaka} beber, tomar. Pairo omiretake kipatsi oviikakaro inkaniato, pinei oparigira, tenka samani orogai. Cuando la tierra está muy seca (lit. tiene mucha sed), chupa (lit. toma) el agua de la lluvia, por eso (lit. tú ves) cuando llueve, en un ratito ya está seca otra vez.

vevatagantsi vt. {yovevatakero} aplanar y nivelar tierra con pico (lit. arreglar la tierra). • Es la acción de remover la tierra con pico para que no haya ningún montecillo; solamente se usa para la tierra de un patio. Povevatakerora pampatui kameti intamporaigakera ganiri yontishinkaiga. Hay que aplanar y nivelar bien el patio para que no se tropiecen cuando tamboreen. V. ve- Apén. 1; kípatsi.

tsotanetagantsi 1vt. {itsotanetakero} hacer un hueco poco profundo en la tierra. Otsotanetakero ina maani kipatsi ovitakerora ogovite antakerora. Mi mamá hizo un hueco poco profundo en la tierra para colocar su olla de barro, mientras estaba haciéndola. • La diferencia entre kitsotanetagantsi y tsotanetagantsi es que el primero enfatiza la acción de hacer o cavar un hueco en la tierra, y el otro enfatiza el hueco. 2vr. {otsotanetaka} haber un hueco poco profundo en la tierra. Chapi nochapinitakotake avotsiku, onti nanuitaninkanai. Impo nonkaraantakaro otsotanetakara maani, nogatsitaka nomeretaku. Ayer me cogió la noche en el camino, así que (tuve que) andar en la oscuridad (lit. en la noche). Entonces me caí por (pisar en) un hueco de poca profundidad y me herí (lit. hice doler) el costado.

tsoavatsásema adj. tierra muy mojada como consecuencia del agua filtrada de abajo. V. tsoasetagantsi, kípatsi, komuavatsatagantsi.

tsireri adj.sust. pegajoso/a; arcilloso/a. • Se usa el género masculino para referirse a la resina de ciertos árboles y el género inanimado para referirse a cualquier sustancia inanimada pegajosa (p.ej. ciertos tipos de tierra). Antari pairani tekyara oneenkani koviti, onti avitsaagani tsireri kipatsi ovetsikaganira koviti kipatsinaki opote iroro onkotantagani. Hace mucho tiempo cuando todavía no se conocían las ollas (de aluminio), se hacían ollas de barro arcilloso y con éstas se cocinaba. V. tsirekagantsi.

tsatenipatsatagantsi vi. {otsatenipatsatake} haber terreno bajo u hondo (p.ej. chacra honda). Antari notimakera tera onkametigitetasanote, maanisano opampavatsavagetake kara onakera pankotsi, karari sotsi choenisano otsatenipatsatake. Por ahí donde yo vivo no es muy apropiado (para vivir), porque solamente hay un poquito de pampa donde está la casa; y por afuera bien cerquita la tierra está honda. V. tsatenitagantsi, kípatsi.

tishipatsatagantsi vi. {otishipatsatake} tener la forma de una loma o altozano; tener un poco de elevación (tierra). Okanti ina: —Gara noati, oshigopiti nontonkoanakera. Ikantiro apa: —Teranika ontonkoempa, choenisano otishipatsatake. —No voy, me cansa subir (cerros) —dijo mi mamá. —Pues no es (muy) empinado, solamente es un poquito elevado —le respondió mi papá. V. otishi, kípatsi.

tininkagantsi 1vt. {yontininkakero} hacer sacudir; causar temblor o terremoto. Antari inkaara tsitenigetiku, tyanirika nokemi yontininkakero menkotsi tinin, tinin, yagatsonkutapaakera. Notinaavetanaka nokamosovetaka mameri. (No sé) quién habrá (venido) endenantes durante la noche, porque sentí que se movió todo el emponado tinin, tinin, cuando se subió en él. Me levanté y fui a ver pero no había nadie. • Tradicionalmente, cuando se usaba este verbo con el significado de causar terremotos o temblores, solamente aparecía en narraciones que explicaban los terremotos como efectos de los movimientos y las sacudidas de Pachakamu quien se decía estaba clavado a un árbol en la boca del río Urubamba. Ikantanake Pachakamu: “Pineenara noanaempara, ontininkanakempa, narotari tininkiro kipatsi”. (Cuentan que) Pachakamu dijo: “Vas a ver que cuando muevo, la tierra va a temblar porque yo soy quien hace temblar la tierra”. 2vr. {ontininkaka} haber temblor o terremoto. Chapi nopirinivagetakera menkotsiku, impo katsiketyo nokemiro oanakara menkotsi menko, menko, nokanti: “¿Tatarikatyo oita?”, impo osama atanatsityo oanakara kara, ovashi nokanti: “Arioratyo ontininkanaka”. Ayer estuve sentada en el emponado, y de repente sentí que estaba moviéndose menko, menko, y dije: “¿Qué será?”, y como seguía moviéndose largo rato dije: “Habrá sido un temblor”.