Resultado de búsqueda de "matagantsi"

pairosamatagantsi vi. {ipairosamatake} estar o ser grande (p.ej. el cuerpo de un pájaro, un animal chico). Yogari inkute ikañovetakari taoti, kantankicha choeni ipairosamatake. El pájaro inkute es parecido al chaoni, pero es un poco más grande. V. pairotagantsi, isama.

ipairosamatake V. pairosamatagantsi.

itsatimatake V. tsatimatagantsi.

ipotsitasamatake V. potsitasamatagantsi.

pichórerere pichórere onom. descripción de algo mezclándose con el agua de un río o de una quebrada (p.ej. agua muy turbia llena de tierra; barbasco al que se le sujeta debajo del agua de una quebrada). V. kantamatagantsi; la nota en konaatagantsi.

imataka V. matagantsi.

imatakeri V. matagantsi.

suóoo onom. sonido de aves (especialmente aves de rapiña) emprendiendo vuelo rápidamente, volando velozmente, lanzándose sobre una presa u otra cosa, etc. V. sooo, asa, poimatagantsi.

patimaatagantsi vt. {ipatimaatakeri} perseguir en el agua. Amaavetanaka ivito koki, impo ipatimaatanairo yagavagetavairo kamatikya. La canoa de mi tío fue llevada por el río, y él la persiguió (en otra canoa) alcanzándola río abajo. V. patimatagantsi, óani.

gimatagantsi vt. {yogimatakero} prender, encender. Yogari otineri ikisamatanakatyo yogimatakero ovanko opoamatanake jiriririri otagasanotaka. (Cuentan que) su yerno se amargó y encendió la casa de ella, la que ardió fuertemente jiriririri quemándose por completo.

ipoimatake V. poimatagantsi.

yogimatakero V. gimatagantsi.

yantasamatake V. antasamatagantsi.

itakisamatakero V. takishamatagantsi.

itakishamatakero V. takishamatagantsi.

tsimatagantsi BU vi. {itsimatake} cortar leña. Yogari notomi aiño itsimatake kamatikya. Narori onti nagapanuti aka katonko, shintsi nopokai, tsonkatasanotakatari notsima. Mi hijo está cortando leña allá río abajo. Yo, en cambio, recogí acá arribita y regresé muy pronto, porque se me había acabado toda mi leña. • El equivalente para el AU es yagake tsitsi él está recogiendo leña o yovatuake tsitsi él está cortando leña.

tsatimatagantsi vi. {itsatimatake} apurarse; estar apurado/a, hacer algo aprisa. Yogari ani ishigakaganakaro incho itsatimavageiganaketyo kara, tera irimage yanuitaninkaiganake. Mi cuñado se escapó llevando a mi hermana; se apuraron mucho y no durmieron, sino que siguieron viajando (lit. andando) de noche.

tsatimaenkatagantsi vi. {itsatimaenkatake} hablar muy rápidamente. Ogari ina okisaiganara oneira tera nonkematsaigero, ¡tyarika!, otsatimaenkatanaketyo kara okonogaka okomutsavagetanakatyo. Mi mamá cuando se enoja con nosotros por no obedecerla, ¡qué barbaridad!, habla de una manera tan rápida y corrida que a veces hasta se equivoca mucho. V. tsatimatagantsi, énkatsi.

takishamatagantsi takisamatagantsi vt. {itakishamatakero, itakisamatakero} asar yuca con todo y cáscara. Kamani nontakishamatanake sekatsi namanakera anta nomagavagetutera nonkenavagetera. Mañana voy a asar yuca con todo y cáscara para llevarla al monte y pasar varias noches allí cazando. • Aunque generalmente la forma -shama se considera que es diminutiva, algunos la usan en este tema compuesto sin fijarse en el tamaño de la yuca. V. tákitsi, osama.

chagenchagesamatagantsi 1vt. {ichagenchagesamatakero} cortar o labrar algo de forma redondeada de manera que se queda todo desigual o toscamente labrado. Yogari notineri tera inegintetasanotero ivito iseronkakerora, onti ichagenchagesamatakero. Mi sobrino no acepilló su canoa con mucho cuidado, sino que la dejó todo desigual. 2vi. {ochagenchagesamatake} ser desigual (algo de forma redondeada por haber sido mal cortado o labrado). Yogari pairorira yogotiro pitotsi inegintetasanotakero iseronkakerora opoaku yogarenitakerora karenitaketyo kara, tera onchagenchagesamate. El que es un experto en hacer canoas las hace muy bien, acepillando y puliendo el exterior hasta que se quede liso y uniforme y no esté toscamente labrado. V. osama.

jamatagantsi V. amatagantsi.

oparigakera inkani jiririririri

jiririririri jiiririri onom. aonom. zumbido, sonido producido por viento o lluvia fuerte, un incendio grande, una multitud de insectos volando, la barriga sonando de hambre, etc. bonom. acción de ir rápidamente (p.ej. deslizándose junto con algo). conom. canto del pájaro panari. V. aritagantsi, gimatagantsi, tiagantsi, niamonkitagantsi, shigakotagantsi.

kamakamatagantsi [redup. de kamagantsi1] vi. {ikamakamatake} tener convulsiones o desmayos. Yogari notomi ikamakamavagetake yatsipereavagetaketyo kara. Iokavokigematatyo tsitsiku, aikiro iokaakaavagetaka oaaku. A mi hijo le da (ataques con) convulsiones y sufre mucho. Siempre se está cayendo en la candela o en el río.

katsímari adj.sust. malgeniado/a; persona de mal genio; renegón/a; bravo/a (p.ej. un toro). Yogari ani inti katsimari. Pinkantumatakerira maani, ataketyo ikisanaka. Mi cuñado es malgeniado. Apenas le dices algo insignificante, y ahí mismo se molesta. V. katsimatagantsi, katsikantáneri.

katsimatagantsi vi. {ikatsimatake} ser malgeniado/a; ser cascarrabias; enojarse fácilmente por cualquier motivo; ser bravo/a. Yogari notomi pairotyo ikatsimati, maanityo noniimatakerira ogatyo ikenake ikisanaa. Mi hijo es un cascarrabias, apenas le digo una cosa ya se molesta. Yogari pairorira ikatsimati ikantagani inti kepishiri iramporetsa. xn Se dice que los que se enojan fácilmente tienen tripas amargas. V. ka- Apén. 1; tsimaagantsi.