Resultado de búsqueda de "meatagantsi"

meatagantsi vtr. {yameatakaro} estar acostumbrado/a a estar debajo del agua, o a un líquido (p.ej. al agua fría o caliente). Antari ikiviatira parari, yameavagetaro inkiviatanakerika impeganakempa kara inkonteavagetanake parikoti. Cuando la nutria bucea, su costumbre es estar debajo del agua por mucho tiempo y salir en otra parte del río. Yogari notomi tera irameatemparo katsinkaari nia. Omirinka nokatirira, onti noshavogaatashitakeri. Mi hijo no se acostumbra a bañarse con agua fría. Cada vez que lo baño, le caliento el agua para entibiarla. V. metagantsi, óani.

yomameatakeri V. mameatagantsi.

yameatakaro V. meatagantsi.

isameataka V. sameatagantsi.

isameatakeri V. sameatagantsi.

itameataka V. tameatagantsi.

itameatake V. tameatagantsi.

itameatakeri V. tameatagantsi.

tameatagantsi 1vt., vi. {itameatakeri, itameatake} avt., vi. impedir la corriente de un río o riachuelo para formar una poza; cerrar un brazo o una parte de la orilla de un río. ◊ Se hace construyendo una represa de piedras, palos, hojas y tierra para cerrar un brazo o una parte de la orilla de un río para coger peces, bañarse, criar patos, etc. Ariorokari inkamotakero koki ovaraagisetakara anta agatetara, nerotyo noneanakero itameatakero. Seguramente mi tío va a hacer una represa (para secar el río) donde el agua es de poca profundidad en el puerto mismo, porque he visto que ha puesto atajos allí. Okimoatake nia omaraa, mameri otsegoa, maani itameatake apa iragakera etari. El agua creció mucho, y ya no había ningún brazo, así que mi papá cerró un poco (la orilla) para coger carachamas. bvt., vi. usar la mano para dar sombra a los ojos de alguien. Yogari notomi itasanovagetakarotyo irishinto kara, nerotyo ikontetagirora sotsi, itameatakero ganiri yomameatiro poreatsiri. Mi hijo ama demasiado a su bebita, por eso cada vez que sale afuera con ella (lit. que le hace salir afuera) le da sombra a los ojos para que no le moleste el sol. 2vr. {itameataka} usar la mano para dar sombra a los ojos. Yogari icha irapitene, tyarika ikantaka irirori, tera iroge kavako poreatsiriku. Ikamaguvetaka oga ikenake imatsivokasetanake, nerotyo omirinka ikontetira sotsi iporeakera, onti itameataka, ario yogake kavako. (No sé) qué tendrá mi otro hermano que no puede mirar (en un día de) sol. Trata de mirar pero ahí mismo cierra los ojos; por eso cuando sale donde hay sol se da sombra a los ojos con la mano, y así logra abrir los ojos y mirar. V. tamekagantsi, óani; la nota en tameokitagantsi.

tameokitagantsi vr. {itameokitaka} darse sombra a los ojos con la mano (así como los soldados cuando saludan a un superior). Chapi noaiganakera katonko, noneventanakari koki aiño itameokitaka ineventavakara nokenaiganakera. Ayer cuando fuimos río arriba, divisamos a mi tío que estaba dándose sombra a sus ojos con la mano mientras nos miraba pasar. Tameokitagantsi siempre se hace a la altura de las cejas mientras tameatagantsi puede ser más arriba. V. tamekagantsi, ókitsi.

sameatagantsi 1vt. {isameatakeri} pintar la cara de otra persona con ciertos diseños. Ogari ina osameatakeri icha ivoroku intsavitetakerira tsuvani. Mi mamá ha pintado (con achiote) la cara de mi hermano, poniéndole diseños para que (cuando vaya al monte) haga que el mal agüero piense que está viendo (a un jaguar y no le vaya a hacer enfermarse con ubrera). 2vr. {isameataka} pintarse la cara con cierto diseño. Isameataka apa ipotsotakara ivotsote ivoroku. Mi papá se ha pintado diseños en la cara con su achiote.

oani irimoki

óani inan.pos. su jugo; su líquido; su agua (p.ej. la que entra en una canoa en el viaje); su savia (de algo de gén. fem. o inan.). Notuakoigakera inkaara ovorevageti kara osagutavakero pitotsi oshatekaatanaka, ario nagatakoigake nokajaiganairora oani. Más temprano cuando íbamos río abajo, había muchas olas que salpicaban agua en la canoa. Ésta comenzó a llenarse con agua, así que atracamos y la botamos. • La forma -a/-aa/-ja aparece como clasificador de líquidos o cosas aguadas, incluyendo el globo del ojo al que se considera como un líquido (p.ej. paatagantsi dar o servir un líquido o una bebida; otsegosu brazo (p.ej. de un río, un riachuelo, etc.); ariomonkiarika grande (una poza o remanso); pashiniaatake de ojos hermosos); tameatagantsiimpedir la corriente de un río o usar la mano para proteger los ojos de alguien de la luz. V. íani.

mameatagantsi vt. {yomameatakeri} molestar o irritar los ojos, impedir la visión; cegar, deslumbrar (p.ej. luz brillante, algo en el ojo). Omameatakeri notomi otiakitakerira impaneki. Cuando a mi hijo le entró un grano de arena en el ojo, éste le fastidiaba de manera que no podía ver. V. mametagantsi, óani.