Resultado de búsqueda de "nojime"

patetagantsi 1vt. {yampatetakero} hacer algo sin querer, hacer una cosa mientras se intenta hacer otra (p.ej. por equivocación o por confusión). Nokogavetaka namanaeromera nashi nosavurite, onti nampatetake irashi ani namanakerora. Yo quería llevar mi machete, pero sin querer me llevé el de mi cuñado. 2vtr. {yampatetakari} confundirse, entreverarse con otra cosa. Noavetaka inaku nagaaterimera natavarite, kantankicha yampatetakari ashi, tera nogotae tyanirika inti nashi. Me fui donde mi mamá para recoger mis pollos, pero se habían entreverado con los suyos, y no sabía cuáles eran los míos. 3vr. {yampatetaka} hacerse algo sin querer o por equivocación. Ikaraavetakarira nojime shima, inti patetankicha ikaravakovageta irakoku tsugn. Mi marido estaba pescando (con machete) (lit. cortando peces), cuando sin querer se dio un machetazo en la mano tsugn.

gavekagantsi 1vt. {yogavekakeri} bromear o tomar el pelo. • Este término se aplica cuando uno dice a alguien que es algo o que haga algo que uno sabe muy bien que no lo es o que no es capaz de hacer. Yogari nojime ikantakena: “Piatakera pintsamaitera”, onti yogavekakenara, ineaketari tera nontsamaitumate. Mi marido me dijo: “Vete a cultivar”, pero me estaba tomando el pelo porque él sabe que nunca cultivo. 2vr. {yogavekaka} jactarse. Yogavekaka ani ikanti: “Nogovageti nokenkitsavagetira”, kantankicha teratyo irogote. Mi cuñado estaba jactándose diciendo: “Yo sé discursar muy bien”, pero no sabe.

giraatagantsi₁ vt. {yogiraatakeri} dar líquido a alguien poniéndolo en la boca con algo. Imantsigavagetanake nojime karanki tenigeenka, tera isekataempa, onti nogiraatavakeri oani. Mi esposo estuvo gravemente enfermo hace tiempo, de manera que no comía sino que le daba líquidos (con una cuchara). V. óani.

tsivotagantsi 1vt. {itsivotakeri} avt. alumbrar. Inkaara sagiteniku iniake kashigerori, impo notsivotakeri ikentakerira nojime. Anoche ha estado cantando una especie de lechuza, la alumbré, y mi esposo la flechó. bvt. prender fuego y quemar. Yogari icha iperatanakarira chompita itimanakera yoveraanakerira, yovetsikai pashini ivanko parikoti irorokya iatantaa. Ogari ogantagarira itsivotakero yapevokiakero. Mi hermano estaba tan aburrido de las cucarachas que estaban en su casa fastidiándolo que construyó otra nueva en otro sitio y se fue a vivir en esta. A la vieja le prendió fuego destruyéndole totalmente. 2vi. {itsivotake} alumbrar. Tyanirika noneventaka inkaara sagiteniku itsivotake anta intati, impa irirorakari atankitsi icha. (No sé) a quién habré divisado en la noche cuando estaba alumbrando allá al frente del río, tal vez era mi hermano el que fue allá. • Cuando aparece con -vage cont. significa ir de noche alumbrando el camino o ir a cazar alumbrando los ojos de los animales hasta poder apuntarles. Algunos cazadores son tan diestros que pueden hacerlo alumbrando y apuntando a la vez. Tradicionalmente se alumbraba con sagiteri; actualmente se prefiere usar una linterna. Inkaara sagitegetiku noaigake notsivovageigakera, impo noavageigake samani noneaigiro osaamenkiaatanake maniro, notsivoigiro aratinkake, ovashi itonkakero apa. Anoche fuimos a alumbrar (buscando algo que cazar), fuimos lejos y de repente vimos que brillaban los ojos de un venado, lo alumbramos y ahí estaba parado, así que mi papá lo baleó.

peagagantsi 1vt. {yapeagakeri} sacar toda la carne de una olla dejando solamente el caldo. Antari nonkotakerira shima, nokamosovetari pa yapeagakeri notomi yogakarira. Cuando cociné pescado, fui a sacarlo (de la olla) (lit. lo revisé), pero mi hijo se lo había comido todo dejando solamente el caldo. 2vr. {yapeagaka} ser sacada (toda la carne que había en una olla quedándose solamente el caldo). Ipokapaake nojime itsamaivagetira nonkitavakerimera iseka, nokamosovetari shima pa peagaka, intiraka gakari notomi. Mi marido vino de trabajar en la chacra y le hubiera servido su comida, pero cuando fui a buscarle el pescado, ya no había nada: mi hijo se lo habrá comido. V. pe- Apén. 1; timpeagantsi.

tsipereakotagantsi 1vt., vtr. {yatsipereakotakeri AU, yatsipereakotakari BU} tener paciencia, aguantar; no contestar. Yogari apa irirenti shintotanarira, tera inkañogete. Ikoshinanatanakeri icha, kantankicha irirori yatsipereakotakari, itakaritari ineaketari inti iritovaenka tomintaririra. Mi tío (lit. mi papá), que es el hermano del que me ha engendrado, no reacciona con cólera (lit. no es como otros). Mi hermano le ha robado varias veces, pero él lo soporta porque lo ama y porque ve que es el hijo de su propio hermano. 2vr. {yatsipereakotaka} soportar. Tovaiti natsipereake nomantsigatakera, nokamantagevetakari nojime, teratyo inkeme, ariompa yamanakenari katonko natsipereakovagetakatyo. Yo sufría mucho porque estaba enferma, pero por más que le avisé a mi marido, no me hizo caso sino que seguía llevándome río arriba y tenía que soportar mucho sufrimiento. V. tsipereagantsi1; -ako 4.8.1.1; kemagatsikatagantsi.

tsienkapashitagantsi vi. {otsienkapashitake} estar ennegrecido con humo (el interior de un techo de hojas). Maika atake otsienkapashitanake novanko. Antari okyara yagatake nojime, tera nontagantemparo, kametima kutapashima. Ahora ya está ennegrecido el techo de mi casa por causa del humo. Cuando mi esposo lo terminó recién, yo no quemaba candela y estaba bonito casi blanco. V. tsienkatagantsi, opashi.

tonkakotagantsi vt. {itonkakotakeri} pegar un tiro a alguien o algo que está dentro de algo o junto con ello; matar con escopeta a la madre de una cría sin matar a la cría. • El complemento del verbo es la cría. Yogarora seripigari igamarampite, imarentanaka ikantakotakerira inetsaane kameti iripokakeniri inkavintsaantakera intonkakotakerira kamagarini. Cuando un chamán toma su ayahuasca, canta refiriéndose a sus espíritus auxiliares para que vengan a hacer el bien y matar a cualquier demonio (que esté cerca apoyándose en el tronco de un árbol) con relámpagos. Iatutira chapi nojime ikenavagetira itonkakotake ityomiani komaginaro. Cuando mi esposo fue ayer al monte a cazar, mató una mona chora con cría. V. tonkagantsi; -ako 4.8.1.1.

tiagutagantsi vt., vtr. {itiagutakeri, itiagutakari} juntar(se) o amontonar(se) muchísimos donde uno. Ipaigakerira shima Korakonani, mapaankitsi, mapaankitsi, pashinikya mapaankitsi itiaguiganakeri. (Cuentan que) a Korakonani le dieron pescado y vino otro trayendo más, y otro trayendo más, y otro más, amontonándolos donde estaba él. Chapi nopiriniigakera pankotsiku impo ipokaigake tovaini matsigenka ineantavageigera ikantapaake tiron, tiron, tiron, itiagutanakarityo nojime. Ayer estábamos en la casa, y luego llegaron muchos visitantes tiron, tiron, tiron, y se amontonaron donde mi esposo. Itiagutakari tisoni igamaga. Se juntaron muchos gallinazos en el cadáver. V. tiagantsi; -gu 4.8.2.9.

takiatagantsi 1vt. {itakiatakero} timonear, popear; mover la aleta caudal o cola para nadar (peces). Yogari shima onti itakiatanta irishi, irorotari ishintsitanta yamaatira. Los peces mueven sus colas de un lado al otro, porque por medio de ellas tienen fuerza para nadar. 2vi. {itakiatake} ser timonel o popero, popear. Noaiganake katonko, itigajaiganaka notomiegi. Yogari nojime onti itakiatake, irirotari gotatsi itakiatira kameti inkenakaganakeroniri pitotsi otsapiaku. Fuimos río arriba, y mis hijos tanganeaban. Mi esposo popeaba, porque él es quien sabe popear para dirigir la canoa bien al canto. V. takigagantsi, óani.

tainánityo exhort. ¡ven pues! Osamanitanake ikaemakotakena: “¡Tainanityo, kotsiatashitena pisaatakenara!”, sa teratyo nonkematsateri, teratyo noate. Un poco más tarde me llamó: “¡Ven, pues, a calentar agua para que me eches!”, pero no le hice caso y no fui. Yogari nojime ikisaka ineakera nokantanairira: “Tsame”, ovashi ikisanaka akyatyo iivatanai tiron, tiron, ikaemanaanara: “¡Ogaa, tainanityo, irorotari aigera!” Mi esposo se molestó al ver que yo le decía: “Vamos”, así que se molestó mucho y se fue corriendo por adelante tiron, tiron, y me llamó: “¡Ya que estamos yéndonos, ven pues!” V. táina; -nityo Apén. 1.

ivégaga adj.pron. aadj.pron. demonio, espíritu maligno. badj.pron. maldito; hombre inmoral, perverso o de muy mal carácter. Ikisakatyo nojime ikanti: “Itsimaavagetakenatyo ivegaga, noateta nonkisuterira”. Mi esposo se enojó y dijo: “Me da cólera ese maldito y voy a reñirle”. cadj.pron. feo. • Aparece en todas las personas: novégaga (soy) malo/a, feo/a; pivégaga (eres) malo/a, feo/a; ovégaga ella (f./inan.) (es) mala, fea. V. i- Apén. 1; vegagatagantsi.

ishigaiganakara piteniro

shigagantsi₁ vr. {ishigaka} avr. correr; escaparse, huir. Yogari notineri atake ishiganaka. Ineakera ikisakerira iriri, ovashi ikantake: “Noshiganaketyo, teranika intenanika apa”. Mi sobrino se ha escapado. Al ver que su papá se había enojado con él, se fue diciendo: “Me escaparé, ya que mi papá no me ama”. Tyanirika noneventavaka inkaara akya ishiganaka ipoteavagetanake. No sé a quién vi endenantes que se iba corriendo muy rápido. • Es común usar una forma reflexiva con el modo real y una forma no-reflexiva con el modo irreal. Antari aneagakemparirika kapeshi, imponiagematakempa enoku impariganakera savi, akya irishiganake. Si espantamos a los achunis, vendrán saltando de las ramas hacia abajo por todas partes, y ahí mismo se irán huyendo. bvr. ir rápidamente o de prisa para hacer algo. Nokemiri nojime isonkavatapaake oaaku, nokaviritanaka noshigapanuta nagakiterira shima. Escuché a mi esposo que llegaba puqueando desde el puerto y me levanté presurosamente para ir a traer el pescado (que él había cogido). • También se usa shigagantsi en forma figurada cuando, p.ej., un padre está molesto con su hijo porque antes no quiso obedecerle y ahora que el padre va a pasear, lo ve viniendo detrás de él; de otra manera se usa cuando el hijo insiste en seguir a su padre a pesar de que le había dicho que no viniera. Kañotari inkaara nokantavetakempi: “Pagutera sekatsi”, tera piate, maikari maika garatyo pipoki ¿ariori pishigakeri? Como te dije endenantes: “Ve a traer yuca”, y no has ido, ¿cómo es que ahora vas a venir corriendo (detrás de mí)? Ikantiri: “Nokantimpira gara pipoki, ariompani pishigakari”. Le dijo: “Te dije que no vinieras, pero sigues viniendo detrás de mí (lit. sigues corriendo)”.

ontisároro interj. qué desagradable, qué repugnante, qué mala suerte, qué asco. Nokantiri nojime: —¿Pisekatakempa? Ikanti: —¿Tatoita nogakempa? Nokantiri: —Maroro. Ikanti irirori: —¡Ontisaroro! —¿Vas a comer? —pregunté a mi esposo. —¿Qué cosa comería? —preguntó. —Habas —le contesté. —¡Ay, qué mala suerte! —respondió. V. onti, intisároro.

ojime V. nojime.

noriagantsi vr. {inoriaka} avr. echarse; estar echado/a. Ipokake apa ineapaakeri nojime noriaka magake. Mi papá vino, y encontró a mi marido que estaba echado durmiendo. • Mayormente, se usa el reflexivo con el modo real y el no-reflexivo con el modo irreal. bvr. eufemismo para tener relaciones sexuales. Pomanonkaigakero sarigemineki pinoriaigakara, nerotyo tera ontime oi. Ustedes han profanado el cacao echándose (para tener relaciones sexuales); por eso no ha producido fruto.

noime V. nojime.

nojime noime m.pos. mi esposo, mi marido. • Las otras personas son: pijime tu...; ojime su...(de ella). V. surari.

neavintsatagantsi vt. {ineavintsatakero} avt. tomar el pelo a, fastidiar o molestar con chistes. Yomintsarogakenatyo inkaara nojime ipokapaakera iatira inkenishiku ikantapaakena: “Nokakitiri pitomi”. Ogatyo nokenake nokaemanake, ikaamatanaketyo ikanti: “Tera, nokantani onti noneavintsatakempira”. Endenantes mi esposo me asustó, porque cuando vino del monte me dijo: “Dejé a tu hijo en el monte”. Ahí mismo me puse a gritar, y en ese momento se puso a reír diciendo: “No es verdad, sólo estoy tomándote el pelo”. bvt. querer tener relaciones sexuales con una mujer. Yogari itomi koki teratyo inkañogete. Ishinkitumatanakara, ontityo ineavintsanaiganake tsinane. El hijo de mi tío no es un buen chico. Cuando apenas se emborracha un poco, (ya comienza a fastidiar) a las mujeres porque quiere tener relaciones sexuales con ellas. V. neagantsi; -vintsa 4.8.3.6.

kutonkireakotagantsi 1vt. {ikutonkireakotakero} desatar de algo al que una persona o una cosa está atada (p.ej. una mujer de su telar sacando o desatando la faja del palo al que está atada). Impogini ovashi ipitake notomi imagempinatakenara ikutonkireakonatakenara yoveraanatakenatyo. Después mi hijo se quedó (conmigo) y me fastidiaba desatándome de mi telar y molestándome mucho. Inkaara noatutira tsamairintsiku, noneapaakeri otsitite pagiro kutonkitakotaka anta inkenishiku, yamanakerotari irinchakiite itsatakotantakarira, impo nokutonkireakotairi ipokaira pankotsiku. Endenantes cuando fui a la chacra, allí en el bosque encontré al perro de mi tía atado al palo con que lo sujetan y sin poder moverse porque se había ido con palo y todo, así que lo desaté y así regresó a la casa. 2vr. {okutonkireakotaka} desprenderse de su telar. Noneavakerira ipokapaakera nojime yamake shima, nokutonkireakotanaka noatakera nonkotavakera. Cuando vi a mi esposo que venía trayendo pescado, me desprendí de mi telar para ir a cocinar. V. kutonkireagantsi; -ako 4.8.1.1.

kuaitagantsi 1vt. {ikuaitakero} cosechar o sacar frutos grandes. Kamani nonkuaitake pamoko irogarajaenarora nojime ontimaera nonkitaatantavagetaemparira noshiteare. Mañana voy a sacar calabazas, y mi esposo va a cortármelas para que haya otra vez con que servir mi masato. 2vr. {ikuaitaka} caerse el pelo. Noneavetaari otomi pirento choeni ikuaitaka. Antari ikyara mechotankitsi ontimavagetetyo igishi kara. Vi otra vez al hijito de mi hermana pero estaba un poco calvo (lit. un poco se le había caido el pelo). En cambio cuando recién nació, tenía pelo en abundancia. V. kuagantsi, oi.

koimentagantsi vr. {okoimentaka} buscar, querer o necesitar un marido. Otimagarantaigi tsinane antaroiganakera okoimentaiganaka agaigake ojime. Aiño pashini terira onkañoige, kantanakaniroro omagira kogapage. Hay algunas mujeres que cuando llegan a la pubertad, buscan esposo y se casan. Hay otras que no son así, toda la vida viven solteras (lit. duermen así no más). V. kogagantsi, jimentagantsi, nojime.

kitavitakotagantsi 1vt. {yakitavitakotakero} tapar algo que está en algo con una canasta, una olla, una calabaza o la tapa de una caja tsívogo. Nokogavetaka naganakemera patiro tseoki okyarira, kantankicha magatiro yakitavitakotakero nojime yantsutakotakero itsatakotakero enoku. Yo quería coger una nueva bolsa de malla para llevar, pero mi esposo guardó toditas en la caja, las amarró bien y las puso arriba. Itagaganira kapi, onti yakitavitakotunkani agakenkanira itsitsienkatakerora osantonkatakenkanira. Cuando se quema caucho, se lo tapa (con una calabaza) para coger el hollín para tatuarse. 2vr. {akitavitakotaka} estar en algo que está tapado (p.ej. con una canasta, una olla, la tapa de una caja tsívogo o una calabaza). Garorokari ineiro koshinti nogamisate, magatirotari onti akitavitakotaka tsivogoku. El ladrón no encontrará mis vestidos, porque toditos están guardados (lit. tapados) en la caja. V. kitavitagantsi; -ako 4.8.1.1.

kiraapogaenkatagantsi vi. {okiraapogaenkatake} ser o estar rojo/a (p.ej. llamas saltantes de fuego de algo que está ardiendo; puntitos rojos que aparecen ante los ojos como, p.ej. de una persona que está o ha estado en pleno sol o lo ha mirado). Antari ipotakerora nojime itsamaire ¡tyarika!, nonetsaimatirotyo opoamatanakera jiririri okiraapogaenkagematanaketyo kara. Cuando mi esposo quemó su chacra, ¡cómo (ardía)!, me quedé mirándola que ardía mucho jiririri con bastantes llamas coloradas saltantes. Ankamaguigerira poreatsiri impo ashonkavetanaempa, tyarika, okiraapogaenkagematanaketyo aokiku. Si miramos al sol y luego nos volteamos en otra dirección, seguimos viendo puntitos rojos ante nuestros ojos. V. kiraatagantsi, opoga, énkatsi.

kigonkerotagagantsi AU vtr. {ikigonkerotagakari} hacer alcanzar para todos (p.ej. cortando en pedazos chicos). Itovaigavageti notomi kara. Yagirika nojime shima paniro, onti nototakeri nogirepegagisetakeri tsirepekieginisanotyo nogakeri kameti nonkigonkerotagakempariniri maganiro. Tengo muchos hijos. Cuando mi esposo trae solamente un pescado, corto en pedazos bien pequeños para hacerlo alcanzar para todos. V. kigonkerotagantsi; -ag 4.8.1.6; monkaratagagantsi BU.