Resultado de búsqueda de "nojina"

pasekániro adj.an. a solas (comiendo algo). • Mayormente se usa este término para expresar el placer de alguien que no va a tener que compartir algo para comer con otra persona. Nopavetakaro nojina tsirini nokantiro: —Neri. Okantana: —Tera nogemparinika. Nokantiro: —Matsi ariokona pikantumatake, maika pasekaniro nosekatakempa. Ofrecí una anguila a mi esposa diciéndole: —Aquí tienes. —Pues no como (anguilas) —me respondió ella. —Felizmente has dicho esto —le dije, —ahora puedo comerla a solas. V. pániro, sékatsi.

kimoa descr. mucho, una buena cantidad (líquido). Naro nochoviati maani oshiteare nojina noneiro pochaa, noviika kimoa. Probé un poco del masato de mi esposa; estaba muy dulce y tomé mucho. Noviikaka shitea kimoa onake niganki naravoagetanake. Tomé una buena cantidad de masato hasta que me harté. V. kimota, óani.

gatavoagagantsi vr. {agatavoagaka} ser maduro/a, alcanzar su tamaño normal (yuca lista para comer, palos que han crecido nuevamente en una chacra abandonada). Maika gatavoagaka noseka, kamani noatake namampianakerora nojina agutera. Mi yuca ya está lista (para comer, así que) mañana voy a acompañar a mi esposa a traer (yuca). V. gatagantsi2, opoa.

gipigagantsi vt. {yogipigairi} avt. devolver. Noshinto, atsi pampinatakenara pisavurite impo paita nogipigaempiro. Hija, a ver préstame tu machete que más tarde te lo voy a devolver. bvt. contestar; responder o contestar de acuerdo a las normas del discurso formal tradicional. Inkenkitsavakagaigakempara piteniro ariorira ikañovakagaigaka irogipigavakagaiganakempa. Inkantakera yonta pashini kemisantankitsirira inkante: “¡Neri, tyarikaroro yogipigipitavakenerityo!” Cuando dialogan dos hombres que son iguales (en emplear el estilo tradicional), se responden el uno al otro. Los demás que están por ahí escuchando dirán: “¡Mira, cómo está respondiéndole!” • Actualmente se usa este término para contestar una carta. Maika noneakero sankevanti pitsirinkakenerorira nojina. Maika nokogake nogipigaempira naro nonkamantakempira tyara ikantaka notomi. Vi la carta que escribiste a mi esposa. Ahora quiero contestarte y contarte todo lo que ha pasado a mi hijo. cvt. regurgitar. Nogavetakaro ampi okepishivageti kara, nogipigairo nokamarankakotairo. Tomé un remedio que era muy amargo el que regurgité y vomité todo. • Cuando aparece con -av contr., junto con -aaret., tiene los siguientes significados: hacer regresar al lugar de origen, mandar de regreso; rechazar a alguien que ha llegado, rechazar un regalo. Pairani ikenkitsatagani matsigenka ipokavetaka iponiaka parikoti, impo ikisavunkani yogipigavaagani ikantunkani: “¿Tata pagakera pipokakera aka?” Se cuenta que hace muchos años un hombre que era de otra parte vino, y luego fue maltratado y mandado de regreso y le dijeron (lit. fue dicho): “¿Para qué has venido aquí (lit. qué vas a coger viniendo aquí)?” V. o1- Apén. 1; pigagantsi1; kenkitsatagantsi1.

pegaatagantsi vr. {ipegaataka} avr. jugar en el agua. Impo okemisantumaigirityo otomiegi ipegajaigakara anta tsararaa, tsarara, tsarara, oatake okaemakoigaatirira. (Cuentan que) entonces ella escuchó que sus hijos estaban jugando en el agua tsararaa, tsarara, tsarara, y se fue a llamarlos otra vez. bvr. irse la regla (p.ej. por causa de enfermedad o concepción); estar en la menopausia; dejar de sangrar (un corte). Opegaataka nojina oriraa, ariorakari itimai oananekite. Mi esposa no ha tenido su regla (lit. a mi esposa le ha desaparecido su sangre): quizá esté embarazada. V. pegagantsi, óani.

tyátiri pron.interr.inan. cuál, qué. • Este término no solamente se emplea cuando uno verdaderamente quiere saber algo, sino que también se usa de manera sarcástica ante una decepción o injusticia; cuando la reacción es fuerte, se usa la frase tyaatirityo maika. ¿Matsi ario pineake nokisavinatakempirora nojina? ¿Tyatiri pikañotantakarorira maika pikoganakera pishiganakera kamatikya? ¿Acaso has visto que yo estaba molesto contigo por causa de mi esposa? ¿Qué motivo tienes ahora para querer escaparte río abajo? Chapi pikantake: “Nompakempi savuri”, maikari ¿tyaatirityo maika? Ayer me dijiste: “Te voy a dar un machete”, y ahora ¿dónde está (lit. cuál)? V. tyati; -ri3 4.15.13; tyániri.

tsinampiatagantsi 1vt. {itsinampiatakero, yontsinampiatakero} llevar una canoa al canto o a la orilla. Notuakoiganakera noaiganakera kamatikya, noneiri yamaatanake kemari panikya iragatanake. Yogari notomi yontsinampiatakero pitotsi naguitanake nontonkakerira. Cuando estábamos yendo río abajo por canoa, vi a un tapir nadando a punto de salir por el canto. Mi hijo llevó la canoa al canto y bajé para matarlo con mi escopeta. 2vr. {yotsinampiataka, yontsinampiataka} acercarse a la orilla para atracarse (una canoa); acercarse a la orilla (peces cuando el agua está demasiada turbia). Tyanirika pokaigankitsi ituakoigapai pitotsiku. Ariorokari iripokaigake aka, nerotyo atake ontsinampiatanaka iragatakoigakera. ¿Quienes estarán viniendo de río arriba (lit. bajando) en una canoa? Parece que van a venir acá, porque la canoa ya está acercándose a la orilla para que sea atracada (lit. para que ellos se atraquen) Nokantiro nojina: “Maika kavurekaka nia tsinampiatakarakari shima, noateta nonkitsatakitera”. Le dije a mi esposa: “Ahora el río está muy turbio y los boquichicos estarán en el canto, voy un rato a tarrafear”. V. tsinampitagantsi, óani.

terempugagantsi 1vt. {iterempugakero} enroscar (p.ej. algodón batido). Inkaara opasatakero ampeire nojina, agatakerora ariokya oterempugakero onkirikavagetakera tsitenigetiku. Endenantes mi esposa batió su algodón, y cuando terminó de batirlo, lo enroscó para hilarlo en la noche. 2vr. {iterempugaka} estar enroscado/a (p.ej. una serpiente, un perro, un rollo de algodón). Yogari maranke aiño iterempugaka avotsiku okenapinitaganira oatara nikoriko itimashitantakera iragantakera. Una serpiente está enroscada allí en el camino que va hacia la altura esperando morder a alguien.

tameshitagantsi 1vt. {itameshitakeri} hacer y usar un escondrijo o sistema de trampas tameshirintsi para cazar animales y aves. Nokantiro nojina: “Panikya intsititakempa kashiri, paita noatake nontameshitakerira samani nontimashitakerira”. Le dije a mi esposa: “Casi va a ser luna llena, más tarde voy a hacer un escondrijo para acechar majases”. 2vi. {itameshitake} hacer y usar un sistema de trampas tameshirintsi. Antari tekyara inkame shainka, ario nogaiga shirinti intiri aikiro posantepage paagagetatsirira iviriku, omirinkatari iati itameshivagetira avotsiku ikenakerika yagagemati posante. Cuando todavía no había muerto mi abuelo, comíamos perdices chicas shirinti y muchas otras cosas que caían en sus trampas, porque él siempre iba a poner trampas en todos los cantos del camino por donde pasaban y cogía muchas. V. tamekagantsi, oshi.

mantyaro f. mujer, esposa. ¿Oga pimantyarote oga okañotaa? ¿Está mejor tu mujer? Irashisano imantyarotesanorira ishintotakara ivikonkiritesanorira. La persona más indicada para ser la esposa de él (es) la hija del hermano de su madre. ◊ El término nomantyarote mi mujer o esposa procede de los cuentos de los cotomonos en los cuales imantyarote yaniri es la esposa del cotomono; los hombres suelen usar esta forma poseída en chistes o por gusto en lugar de decir notsinanete o nojina. V. kosháikintsi, pikónkiri.

pitsagagantsi 1vt. {yapitsagakero, yampitsagakero} torcer entre las manos (hilos, sogas o fibras), hacer torzal. Ariopaturika nochakopite, impo nokantakero nojina ampitsagashitakenarora omampetsate nogusovatutakerora. Tenía un montón de flechas, y luego le dije a mi mujer que me hiciera un torzal para amarrarlas en un manojo. 2part.vr. {pitsagaka, ampitsagaka} haber sido torcidos/as entre las manos (hilos, sogas o fibras). Inkaara noatakera ovankoku ina, noneapaakero mampetsa pitsagaka noriaka menkotsiku, ariorakari avovitakera ina omanchaki. Endenantes fui a la casa de mi mamá y, al llegar, vi en el emponado pita de algodón que ya había sido torcida, tal vez mi mamá vaya a coser su cushma. V. api- Apén. 1; pitsatagantsi; -ag 4.8.1.6.

nojina f.pos. mi esposa, mi mujer. • Las otras personas son: pijina tu...; ijina su...(de él). V. tsinane.

nigakitagantsi vtr. {yanigakitakaro} amar muchísimo. Nanigakitakaro nojina, onkamera ¡tyarika!, nonkaemavavagetaketyo kara. La amo muchísimo a mi esposa, y si muere ¡(no sé) qué haría!, voy a (llorar) a gritos. V. nigákintsi.

ijina V. nojina.

kotsakagantsi vt. {onkotsakakero} cocinar plátanos maduros para hacer chapo. Noati nagira parianti irakaga, ogari nojina onkotsakakero noviikaigakemparora. Fui y recogí plátanos maduros. Mi esposa los cocinó (para hacer chapo) para que tomemos. V. kotagantsi1.

antarokitagantsi vi. {antarokitake} estar madura (yuca pequeña). Chapi noatake nokamosotakerora noseka mataka antarokitake, nagake maani namake pankotsiku onkotakero nojina. Ayer fui a ver a mi yucal en el que ya estaba madura la yuca, cogí un poco, la traje a la casa y mi esposa la cocinó. V. antarotagantsi, okitsoki.

koinantagantsi vr. {ikoinantaka} buscar, querer o necesitar una esposa. Nokenkiavagetanakeri ige iatakera kamatikya ishiganakara ikoinantanakara, teranika ontimaige aka tsinaneegi. Extraño mucho a mi hermano que se fue escapando de aquí por querer tener a una mujer, porque aquí no hay mujeres. V. kogagantsi, jinantagantsi, nojina.

chopitagantsi AU [del quech.] vt. {ichopitakeri} hacer chupe, sopa o guisado; hacer mazamorra. Namakerika maani shivaegi ochopitakeri nojina kameti imonkaratakempaniri nosekaigakempara maganiro. Si traigo muy pocos pececillos, mi mujer hace chupe para que alcance para todos.