Resultado de búsqueda de "aasá"

potsitapirinikitagantsi vi. {ipotsitapirinikitake} ser, estar o formar un grupo o conjunto de pequeños objetos que se ven desde lejos como puntos negros (p.ej. una multitud de pájaros, aves o individuos vestidos de cushmas negras). Yogari tisoni yagataigake inchatoku anta otishiku potsitapirinikitake. Los gallinazos se posan en los árboles en el cerro y se les ve como muchos puntos negros. Yogari giatanakerorira itsinanetsite savipatsaku, inetsaimaigirityo kiraasamari ikiraatsaivagetanaketyo, yogari potsitacharakiri ipotsitapirinikivagetanaketyo. (Cuentan que) el hombre que siguió a su mujer dentro de la tierra, miró y vio una fila larga de gente vestida de cushmas rojas; los que estaban vestidos de cushmas negras y viejas parecía que era una multitud de puntos negros. V. potsitatagantsi; -piriniki Apén. 1; okitsoki.

isama inan.pos. la forma del cuerpo pequeño (de algo de gén. masc.; p.ej. de un niño, de pájaros y animales pequeños, de personas vestidas de cushma que se ven a la distancia). • Generalmente no se usa isama como palabra independiente sino que se usa ishamariki; la forma -sama y el diminutivo -shama, aparecen en temas compuestos y como clasificador de cuerpos pequeños y cosas parecidas (p.ej. itonkuti apa pisamateni samani mi papá baleó dos majases; ineakiti apa yairi yompatakaka inchatoku kiraasamamatake mi papá fue y vio (un nido) muy rojo (de) abejas yairi pegado en un árbol. Yogari tsiriti akashamani, tera inkañotempari shivivirini ariosamarika. El gorrión tsiriti es pequeño, no es como el pájaro corregidor que es más grande. ; • Se puede usar isama en forma adverbial con -ku loc., pero no se considera que es la forma preferida. Yogari kirigeti ityomiani inake. Yogari konkari choeni ipairotake isamaku. El pájaro carpintero kirigeti es chico. El konkari es un poco más grandecito. V. osama, ishamariki.

tsakagantsi₁ AU vt. {itsakakero} teñir. Osaankavetanaa nomanchaki, agashitaanaro ina potsotaroki otsakaanaro okiraasamatanai. Mi cushma estaba despintándose, y mi madre cogió la corteza del árbol potsotaroki y la tiñó; ya está toda roja otra vez. V. viinkagantsi BU.

timpitikagantsi vt. {otimpitikakeri} pelar (como con una quemadura de tercer grado), desollar. Otuakotanake sekatsi nonkotakera osaatanakeri notomi. Matsi ariokona tekya onkovaasanote, gametyo otimpitikakeri maganiro. Se cayó la olla en la que yo estaba cocinando yuca y quemó a mi hijo (que estaba al lado de la candela). Felizmente no había comenzado a hervir bien todavía sino lo hubiese pelado todo. V. ti- Apén. 1; pitikagantsi.

mashitagantsi₁ vi. {imashitake1} quedar una cicatriz, cicatrizarse. Antari karanki yatsikakerora ina otsiti ¡ojojoo, ikantasevagetakerotyo ocharatekiiku patsare!, ononavagetanaketyo samani onoriintevagetaka impo ovegavetanaa onti omashitake tera ovevatsaasanotaempa. Cuando a mi mamá le mordió un perro ¡ay, qué barbaridad, casi le sacó un pedazo de carne de su pantorrilla patsare!, la cual se hinchó mucho y ella estuvo varios días en cama. Luego cuando por fin se sanó, se quedó con una cicatriz porque la herida había sido muy grande (lit. la carne no se juntó bien). V. mashikitagantsi.

savipatsaku adv. debajo de la tierra. ◊ Tradicionalmente se pensaba que la mayoría de las personas que morían iban a vivir debajo de la tierra al lado de un río. Se decía que la vida en ese lugar era parecida a la vida aquí en la tierra con la excepción de que la gente se dividía en dos grupos: “los negros” y los “rojos”, refiriéndose al color de sus cushmas y si habían sido pintados con achiote cuando se morían. Se pensaba que “los rojos” llevaban una vida mucho mejor que “los negros” porque vivían río arriba y comían pescado, mientras “los negros” que vivían río abajo comían samakara.. Pairani okenkitsatagani ikantaigi maganiro aroegi kamaiganaera aigake savipatsaku timaigakera anta. Antiguamente se decía que cuando morimos, todos vamos debajo de la tierra para vivir allá. Okemakotagani savipatsaku irashirikoni inaigi matsigenka kiraasamari. Yogari potsitacharakiri terira impotsoigenkani ikamakera irashirikoni inaigi. Se ha escuchado que debajo de la tierra las personas que tienen cushmas rojas viven (lit. están) aparte. Las que tienen cushmas negras y que no estaban pintadas con achiote cuando se morían viven (lit. están) aparte. V. savi, kípatsi; kamagantsi1, tísoni.

potsotagantsi 1vt. {ipotsotakero} pintar (p.ej. con achiote o huito). Nopotsotakero nomanchaki opakenarira ina nonkiraasamatakotakeniri. Pinté con achiote la cushma que mi mamá me regaló para que luciera toda roja. ◊ Es costumbre pintar a un muerto con su propio achiote en el momento de enterrarlo. Antari ikamageigira, garika ipotsotavaagani, omavatanakempa pashinikya tuanankitsine impogereanakempa matsigenka, ontitari kantankicha terara impotsotavaenkani ontikavakerira kamatsirini ganiri ineasanoigiro imantsigaigira, kametikya intimaigae isamanigitetakotanae aiñokya intime. Cuando alguien muere, si no se lo pinta con achiote, al cabo de tres días otros comienzan a morir, y todos mueren porque no se le pintó con achiote para impedir que vinieran los muertos y evitar que (las personas) se enfermen, sino que más bien tengan buena salud y que por mucho tiempo sigan viviendo. 2vtr., vr. {ipotsotakaro, ipotsotaka} pintarse. Yogari apa yagake maani ivotsote, ipotsotakarora ineakerora kametitakerikara. Mi papá tomó un poco de su achiote y se pintó con ello para ver si estaba bueno. Ogari incho onintantira, onti opotsotaka kameti inintakeroniri surari. Cuando mi hermana está enamorada, se pinta (con achiote) para que el hombre la quiera. V. potsoti, kamagantsi1.

potsitacharákiri adj.sust. caracterizado/a por traer puesta ropa o cushma traposa, despintada, negra (de manchas y suciedad), etc. ◊ Tradicionalmente se decía que había un río debajo de la tierra donde algunos muertos iban a vivir, y en este mundo subterráneo los que traían puestas cushmas bien pintadas y rojas tenían muchas ventajas que no las tenían las personas que traían puestas cushmas viejas. Ikantaigi yogari potsitacharakiri ikamaigira, iaigake savipatsaku, onti yogaigaka sampantoshi. Tera inkañoigeri kiraasamaigatsirira yogaigaarira shima. Se dice que cuando mueren personas que traen puestas cushmas negras (despintadas, sucias, etc.), van dentro de la tierra y comen hojarasca. No son como los que traen puestas cushmas rojas que comen pescado como siempre lo han hecho. • También se aplica este término a los gallinazos negros. V. potsitacharakitagantsi.

netsaimatagantsi vt. {inetsaimatakero} observar, ver (p.ej. por largo rato, una gran cantidad). Otentavagetanakari savipatsaku inetsaimatanakero avotsi akya osavinkavagetanake. (Cuentan que) ella lo llevó debajo de la tierra, y él veía que el camino iba bajando interminablemente. Yogiaiganakeri ikamovageigakera inetsaimaigirityo kiraasamari ikiraatsaivagetanaketyo. (Cuentan que) él los siguió cuando se fueron a pescar y vio que los que tenían puestas cushmas rojas eran muchísimos. Yogari apa ishinkitakara ikisaka ¡tyarika! Nonetsaimatirityo ipatosavakotanakatyo kara tagn, ikantakera: “Gara pikantumatana naro”. Cuando mi papá se emborracha, ¡qué barbaridad cómo se molesta! Yo lo miraba por mucho rato mientras él se daba palmadas tagn diciendo: “No me digas nada”. Antari noatutira otishiku nonetsaimatanakerotyo tsireri ¡tyarika, ontiratyo kara, okantanaketyo sharerere! Cuando fui muy lejos al cerro, veía una gran cantidad de palmeras chonta, ¡qué increíble, había una inmensa cantidad sharerere. V. netsaagantsi; -uma 4.8.3.8.

ikiraasamamatake V. kiraasamatagantsi.

kiraasamatagantsi vi. {ikiraasamamatake} ser rojo/a (algo con cuerpito rojo o forma pequeña redondeada que es de cualquier color que tira a rojo). Iatuti apa chapi inkenishiku ineakiti yairi yompatakaka inchatoku kiraasamamatake. Mi papá fue al monte ayer y vio (un nido) muy rojo de abejas yairi pegado a un árbol. V. kiraatagantsi, isama.

kiraasamari adj.sust. rojo/a (el cuerpo redondeado de un pájaro o animalito; la forma de una persona con cushma roja puesta); cuerpito rojo o de cualquier color que tira a rojo. Okemakotagani savipatsaku irashirikoni inaigi matsigenka kiraasamari, yogari potsitacharakiri irashirikoni inaigi. En cuanto a (cómo es) debajo de la tierra, se dice que las personas que tienen cushmas rojas están (separadas) en una parte, y las que tienen cushmas viejas y harapientas están en otra parte. V. kiraasamatagantsi.

kiraapirinikitagantsi vi. {ikiraapirinikitake} ser, estar o formar un grupo o conjunto de pequeños objetos que se ven desde lejos como puntos rojos (p.ej. cotomonos, guacamayos rojos, individuos vestidos de cushmas rojas). Antari ishinkivageigara, ontitari yogaguigaka igitsagare kiraasamari, onti ikiraapirinikitake. Cuando hacen fiesta (lit. cuando se emborrachan), se les ve como un conjunto de pequeños (objetos rojos) puesto que se visten de cushmas rojas. V. kiraatagantsi; -piriniki Apén. 1.

aasá interj. reacción a algo chistoso o feo que es algo insultante. Pinkanteri “vishiria”, inkante “¡aasá!, ogirimashi”. Si tú le dices “cucharón”, él va a decir “¡aasá!, la nariz de ella”. V. víshiria.