Resultado de búsqueda de "agantagantsi"

yaratinkagantake V. aratinkagantagantsi.

ipakagantakeri V. pakagantagantsi.

gotagantatsirira s. profesor(a), maestro/a (lit. el o la que enseña). V. gotagantagantsi; -ats 4.10.7.

agantagantsi vt. {yaagakeri} tener relaciones sexuales con un animal; tener relaciones homosexuales (animales o personas). Ikenkiagani pairani itimi matsigenka iposantevintsata yaagagetakeri posantepage yogagetaganirira impo ovashi ipegakeri. Se cuenta que había un hombre, que vivió antiguamente, el que tenía la costumbre de tener relaciones sexuales con toda clase de animales de caza, y por consiguiente desaparecieron (lit. los hizo desaparecer). ◊ Tradicionalmente, si un perro tenía relaciones sexuales con otro perro del mismo sexo, se pensaba que había que matarlos o los hijos de la familia podrían enfermarse y morir. V. agatagantsi.

ineakagantaka V. neakagantagantsi.

sagantagantsi 1vt. {isagantakeri} meter un palo en un orificio del cuerpo de un animal o de una persona. • El sujeto del verbo puede ser el palo o la persona que lo mete en el orificio de otro. Antiguamente, si no se indicaba en qué orificio del cuerpo se lo metía, se entendía que se refería a meterlo en el ano. Itantakotake apa shintori inchatonakiku, isagantakeri igirimashiku, yogamagakeri. Mi papá encerró a un sajino en un árbol hueco, le picó en una de sus fosas nasales (con su flecha) y lo mató. 2vr. {isagantaka} meterse un palo (en un orificio del cuerpo). Iposantevintsatakara novisarite ariokya isagantaka igirimashiku, impo okemiri iriniro ikaemanake, oaveta oneapaakeri sagantagiitaka inchakii igirimashiku. Mi nieto hace toda clase de travesuras, (por ejemplo) hoy se metió un palito en la nariz, su madre le oyó gritar, fue a verlo y lo encontró con un palito en la nariz. V. –gant Apén. 1; sagempitatagantsi.

kentagantagantsi vt. {ikentagantakero} hacer un hueco o ahuecar con algo puntiagudo. Yogari ani ipokuti inkaara inevitutanara nosavurimentate inkentagantakera itamporate. Mi cuñado vino endenantes a pedirme mi machete sin mango para ahuecar un pedazo de madera y hacer su tambor. V. kentagantsi1; -gant Apén. 1.

yoneagantakari V. neagantagantsi.

yokagantaka V. okagantagantsi.

yogotagantakero V. gotagantagantsi.

agatagantsi vi. {yaagatake} ser asaltado/a, matado/a o devorado/a por un animal o ave carnívora. Yogari apa ikisanivagetake impo iatake inkenishiku. Nogiavetakari tera impigae, ontitari yaagatake yagakerira matsontsori. Mi papá soñó (con algo de mal ag:uero), y después se fue al monte. Lo esperé en vano pero ya no regresó, porque había sido devorado por un jaguar. ◊ Tradicionalmente este término se usaba para referirse a un supuesto ataque sexual por parte de un espíritu maligno del sexo opuesto, dando como resultado que la víctima se enfermara de inmediato y muriera, generalmente después de tres días. Ikenkitsatakera apa pairani ikantake iavetaka koki intsagaatera impo yaagatake agakeri sopai. Ipokavetaa imantsigatanake ikamake. Hace muchos años mi papá contó que mi tío se fue a pescar y que fue asaltado por un demonio hembra sopai que tuvo relaciones sexuales con él (lit. lo cogió). Regresó a casa, se enfermó y murió. ; ◊ Antiguamente cuando una persona era matada por un jaguar, no se la enterraba sino que pintaban palos de topa con diseños y la mandaban por el río. V. agantagantsi, sankenavoatakotagantsi.

yaagakeri V. agantagantsi.

isaagantaka V. saagantagantsi.

isaagantakero V. saagantagantsi.

isagantaka V. sagantagantsi.

isagantakeri V. sagantagantsi.

kaagantagantsi 1vt. {ikaagantakeri} meter o poner líquido en algo por medio de una abertura pequeña (p.ej. la nariz o la boca de alguien). Yogari koki ikaagantakeri irotsitite samanipini chapi iraganakeniri samani. Ayer mi tío puso esencia (lit. líquido) de samanipini en la boca de su perro para que cogiera majás. Inti ikaagantagani seri gaigarorira igipatsite inkamarankaeroniri. A las personas que comen tierra se les mete zumo de tabaco por la nariz para que la vomiten otra vez. 2vr. {ikaagantaka} meterse líquido por la nariz o la boca. Oshapigotitakempira merentsi, pagake santari pamurokakero, impo pinkaagantakemparo oshapireanaempara. Cuando estás fuertemente acatarrado con gripe, toma unas hojas de sacha-ajos, frótalas entre las manos y mete (el zumo) por las fosas nasales y se destaparán. V. kaagantsi2; -gant Apén. 1.

kaagantakotagantsi vt. {ikaagantakotakeri} meter o poner líquido en algo por medio de una abertura pequeña para afectar lo que está adentro (p.ej. en un huequito en la tierra para matar hormigas). Chapi nonoshikavetaro noviarena nompiaatakemera noshinkiatote pairata ikiantutakenaro katitori, ovashi noatake oaaku nokaagantakotakerira, impo itsonkaitanakara nokivagantanairo namairo nopiaatakerora noshinkiatote. Ayer saqué mi calabaza para guardar mi chicha de maíz en ella, pero estaba llena de hormigas (lit. muchas hormigas me habían entrado en ella), de manera que fui al río, (metí la calabaza dentro del agua) para que entrara por la abertura y cuando salieron todas (las hormigas) la lavé bién, la traje a casa y puse mi chicha en ella. V. kaagantagantsi; -ako 4.8.1.1.

sagempitatagantsi 1vt. {isagempitatakeri} meter un palito en el oído de un animal o de otra persona. Yogari notineri ityomiakyanirira isagempitatakero iritsiro. Matsi gara yogamagiro, ariokona oneakotakero apitene atakerira omaranetanake. Mi sobrino, el menor (lit. el que todavía es chico), metió un palito en el oído de su hermanita, y de milagro no la mató al instante. Felizmente lo vio la otra hermana que era más grandecita. 2vr. {isagempitataka} meterse un palito en el oído; tener dolor de oído. Yogari otomi noshinto isagempitataka inchakiiku. Ogari iriniro tera oneakoteri, ontitari opiriniventavagetake oshita, impo okemiri ikaemanake suiign, oaveta vikakotaka. Mi nieto (lit. el hijo de mi hija) se metió un palito en el oído. Su mamá no lo vio porque estaba muy ocupada (tejiendo) su estera, luego lo escuchó gritar fuertemente suiign y cuando fue a ver, vio que el palito estaba prendido (en su oído). Isagempitataka notomi inkaara, tera irimage yogavagetiro kutagite. Anoche mi hijo tuvo un fuerte dolor de oído y no pudo dormir hasta el amanecer. V. sagantagantsi, gempítantsi.

sagantatsakitagantsi vr. {isagantatsakitaka} tener dolores punzantes en la cintura. Tatarika gakero ina osagantatsakitanaka ¡tyarika!, okantanakero otsakiku tsign tsign okaemavavagetaketyo kara, tyampa onkantaempa anuitaera. (No sé) qué tendrá mi mamá que tiene unos dolores muy punzantes en la cintura, ¡cómo le punza (esa parte) tsign tsign!, grita mucho (de dolor) y no puede (lit. qué hará para) caminar. V. sagantagantsi, tsákitsi.

sagantakotagantsi vt. {isagantakotakeri} meter un palo (p.ej. por la rendija de la casa para darle a uno un pinchazo, en la madriguera de un animal para hacerle salir). Yogari samani isagantakotagani inakiku kameti inkontetanakeniri. Se mete un palo en la madriguera de un majás para hacerlo salir. V. sagantagantsi; -ako 4.8.1.1.

sagantaatagantsi 1vt. {isagantaatakeri} meter un líquido en un orificio del cuerpo (especialmente en la nariz; p.ej. de un perro). ◊ Se rallan los tubérculos de la planta igitoiropini shintori o igitoiropini kemari, se envuelven las virutas en una hoja en forma de embudo y se aplican gotas a las narices de los perros para que se vuelvan cazadores de sajinos o tapires respectivamente. Yagakero koki oegi igitoiropini shintori, ikontitakero isagantaatakeri irotsitite iraganakeriniri shintori. Mi tío cogió un tubérculo de la planta igitoirópini shintori, lo ralló y metió (el líquido) en la nariz de su perro para que cogiera sajinos. 2vtr. {isagantaataka} meter un líquido en la nariz u otro orificio (de uno mismo). Antari oganakerira koki merentsi, isagantaataka seri, okaratanai shintsi. Cuando a mi tío le da la gripe, mete (jugo de) tabaco en la nariz, y rápidamente se sana (lit. se corta). V. sagantagantsi, óani.

saagantagantsi 1vt. {isaagantakero} avt. escaldar o quemar con agua caliente (algo que tiene un vacío por dentro; p.ej. una botella, una calabaza, un porongo). Osaagantakero ina oviarena ometsotanakera ontisegutoreakerora ompiaatantakemparora oshinkiatote. Mi mamá está quemando su calabaza con agua caliente para que se ponga suave por dentro, y así sacar la carne que está adentro (lit. su estómago), y poder poner su chicha de maíz. bvt. hacer hervir o cocinar entero (algo que tiene un vacío por dentro; p.ej. ají). Ikantiro otomi: “Maikari maika ompokerika pishintoegi, garatyo tatoita pipumagetiro. Intagati pisaagantakenero tsitikana ontiri onkoshi, osaamonkiatakera. Ompokera iroro pimpakotakero”. Su hijo le dijo: “De ahora en adelante cuando vengan tus hijas, no les des nada. Solamente cocina ají entero junto con hojas tiernas de oncucha para que sea puro líquido. Cuando vengan, eso les vas a servir”. 2vr. {isaagantaka} quemarse la garganta por tomar un líquido muy caliente. Yogari notomi ikamavetaka chapi isaagantakara pairora itasegake nokitavetakarira shima ikyaenkarira noguitake. Matsi ariokona maani yogaataka, game kimotame iragaatake, ario pinkante inkamakerorokari. Mi hijo casi se muere ayer cuando se quemó la garganta porque tenía mucha hambre y le serví caldo de pescado que recién había bajado de la candela. Felizmente solamente tomó un poquito, pues si hubiese tomado un poco más seguramente se habría muerto. V. saatagantsi; -gant Apén. 1.

iokagantaka V. okagantagantsi.

pakagantagantsi vt. {ipakagantakeri} avt. mandar algo a otra persona por medio de alguien. Noatuti nokenavagetira nagakiti osheto, impo nopakagantakeri notomi timatsirira katonko. Yo fui de caza matando (muchos) monos, luego le mandé (algunos) a mi hijo que vive río arriba. bvt. echar la culpa a. Tera noneimagete nontinkaraerora isavurite ani. Irirorokari tinkaraakero, maika nanti ipakagantanake. No me acuerdo (lit. nunca he visto) haber quebrado el machete de mi cuñado. Seguro él lo quebró; ahora me está echando la culpa. cvt. entregar o abandonar a un peligro o a su suerte. Noatake inkenishiku notentanakari notomi. Impogini notonkivotakari matsontsori, ishigavagetanaka, nanti ipakagantanake. Fui al monte con mi hijo. Después me encontré con un jaguar, y (mi hijo) se fue corriendo abandonándome a mi suerte. dvt. poner como pretexto, pretextar. Omirinka ikogakotara notineri iramutenkanira itsamaire, iriroegi tera inintaige, onti ipakagantaigi okatsiigira igito. Siempre cuando mi yerno necesitaba ayuda en su chacra, ellos no querían sino que ponían como pretexto que les dolía la cabeza. V. la nota en pagantsi; -akag 4.8.1.6; -ant1 4.8.1.5.