Resultado de búsqueda de "gotagantatsirira"

gotagantatsirira s. profesor(a), maestro/a (lit. el o la que enseña). V. gotagantagantsi; -ats 4.10.7.

pitotagantsi [del cast.] vi. {ipitotake} pitar. Chapi ipateaigakera perota, inti pitotankitsi gotagantatsirira. Ayer cuando estaban jugando fútbol, el maestro era el árbitro (lit. el que pitaba). V. viriorionkagantsi.

votsitatagantsi 1vt. {yovotsitatakero} ensuciar. Nogagutavakeri notomi okyarira imanchaki iriatakera irapatoitaigakempara irimatikaigakera, impo yonkaraaka avotsiku yovotsitatakero, ovashi ipigaa iragaka. Puse su nueva cushma a mi hijo para que vaya a la reunión a cantar con los otros, y luego se cayó en el camino y la ensució, así que regresó llorando. 2vr. {yovotsitataka} ensuciarse. Imagempiigakera ananekiegi ampovatsaseku, yovotsitasetaka, impo itigankakeri gotagantatsirira inkivaatempara oaaku. Los niños estaban jugando en el barro y se ensuciaron completamente; luego el profesor los mandó a lavarse en el río. V. o1- Apén. 1; potsitatagantsi.

viriorionkakotagantsi vt. {yoviriorionkakotakeri, iviriorionkakotakeri} pitar. • El complemento es la persona a quién se llama la atención con el pito. Yogari gotagantatsirira yoviriorionkakotakeri ananeki inkiaiganaera isankevantaigaera. El maestro pita para que los niños entren a estudiar. V. viriorionkagantsi; -ako 4.8.1.1.

viriorionkagantsi vi. {yoviriorionkake, iviriorionkake} pitar, tocar pito. Panikya inkiaiganae ananekiegi isankevantaigaera, nerotyo kemeri kanika gotagantatsirira atake iviriorionkanai. Los niños están por entrar a estudiar, por eso escucha pues al maestro que ya está tocando el pito. • Mayormente, hoy en día, se usa la palabra prestada pitotagantsi en lugar de este término onomatopéyico.

tsoegagantsi vr. {itsoegaka} mentir. Yogari otomi pirento pairotyo itsoega. Okonogaka ikantake: “Ikantavakena gotagantatsirira: Gara pipokai kamani”, impo teratyo ario inkanteri. El hijo de mi hermana miente mucho. A veces dice: “El profesor me ha dicho que no vaya mañana (a la escuela)”, pero en realidad no le dijo eso.

tsirinkakotagantsi vt. {itsirinkakotakeri} avt. matricular, inscribir; censar. Yogari gotagantatsirira itsirinkakoigakeri ananekiegi inkiaigakera isankevantaigakera. El maestro matricula a los niños para que entren (a la escuela) a estudiar. bvt. escribir sobre algún tema. Yogari gotagantatsirira ikantaigakeri ananekiegi intsirinkakoigakerira timagetatsirira inkenishiku. El maestro dijo a los niños que escribieran sobre los varios (animales) que viven en el monte. V. tsirinkagantsi; -ako 4.8.1.1.

tsikyaenkatagantsi vi. {itsikyaenkatake} hablar suavemente o con volumen bajo (para cuidarse la garganta). Yogari gotagantatsirira tsikyani itsikyaenkatake yogotagantakera, ontitari okatsitake itsanoku ishigentakari. El profesor está enseñando con voz suave, porque tiene dolor de garganta y no quiere empeorarse. V. tsikyatagantsi, énkatsi.

tsaganegintagantsi vt. {otsaganegintakeri} remorder la conciencia. Antari ikisaigakerira gotagantatsirira ananekiegi ikoshiigakera tsirianti ipankitagantaigirira, otsaganegintanakenatyo naro, noneaketari nomatakara naro nagakera nogakara. Cuando el profesor reprendió a los niños por haber robado las piñas que los había hecho sembrar (para la escuela), me remordía a mí la conciencia porque sabía que yo también había cogido (piñas) y las había comido. V. tsagagantsi, négitsi.

jinantagantsi inantagantsi 1vtr. {ijinantakaro, iinantakaro} casarse con (un hombre con una mujer). Yogari itomi Pepe ijinantakaro noshinto paitacharira Maroja. El hijo de Pepe se casó con mi hija que se llama Maruja. 2vr. {ijinantaka, iinantaka} tener esposa, ser casado. —¿Jinantaka pitomi itsitiki? —Jeeje, irorotari yagake irishinto gotagantatsirira. —¿Es casado tu primogénito? —Sí, se casó, pues, con la hija del profesor. V. ijina.

isankevantakera

sankevantagantsi vi. {isankevantake} estudiar; escribir; hacer dibujos o diseños en papel. Panikya inkiaiganae ananekiegi isankevantaigaera, nerotyo kemeri kanika gotagantatsirira atake iviriorionkanai. Los niños están por entrar a estudiar (lit. a dibujar en hoja), y por eso se escucha al profesor que ya está pitando. V. sankenatagantsi, ópana.

intagarora adv. si es (p.ej. la hora de que pase alguna desgracia predestinada; el destino). • Generalmente va seguido por una forma del verbo nagantsi ser, estar. Gara intagarora oni iokaatempara notomi, garatyo iokaata. Si no es la hora que mi hijo se ahogue, no va a ahogarse. Ariompa intagarora onake notomi impegempara gotagantatsirira, impegempatatyo. Si el destino de mi hijo es ser profesor, que lo sea. V. –ra 4.14.4.

iniavantakera

niavantagantsi 1vt. {iniavantakero} leer (lit. hablar la hoja). Narori omirinkatyo tsitenigeti nokantiro noshinto oniavantanaera osankevantite kameti ogotasanotakeniri tatarika osankevantakotake. Todas las noches le digo a mi hija que lea sus libros para que aprenda bien todo lo que está estudiando. 2vi. {iniavantake} leer, saber leer. Yogari gotagantatsirira onti iniavantake kameti iragaveakeniri irogotagantakera. El profesor lee para poder enseñar (mejor). V. niagantsi1, ópana.

kogumentagantsi vr. {ikogumentaka} requerir mucho cuidado o esfuerzo. Okogumentavagetaka pimpegempara gotagantatsirira piatapinitakera pisankevantashitavaerora. Para que te hagas maestro, requiere que hagas muchos viajes para seguir estudiando para ese fin. Pimpiratemparira pantyo, ikogumentavagetatyo pogimonkakerira. Criar patos requiere mucho cuidado. V. kogagantsi.

kogakagagantsi vt. {ikogakagakeri} avt. escoger carrera, esposo/a, etc. para otra persona (lit. hacer escoger, querer o buscar). Yogari notomi tera nonkoge impegempara tsamaitatsirira, onti nokogakagakeri impegakempara gotagantatsirira impugaenaniri. No quiero que mi hijo sea chacarero, sino que le he elegido la carrera de profesor para reemplazarme. Ikogavetaka notomi iragakemera tsinane, kantankicha naro tera nonkogakageri, noneakeritari tekyasano iragaveavagete. Mi hijo ya quería tener una esposa, pero yo no se lo permití (lit. no lo hice querer esto), porque he visto que todavía no puede (hacer lo que necesita hacer para tener mujer). Yogari Pepe ikogavetaka iragakeromera noshinto kantankicha naro tera nonkogakagero. Pepe quería casarse con mi hija, pero yo no he querido que ella (sea para él). bvt. usar un perro para buscar a un animal (lit. hacerlo buscar). V. kogagantsi; -akag 4.8.1.6.

kisakagantagantsi 1vt. {ikisakagantakeri} condenar, ser motivo de que otra persona sea castigada o sea el blanco de la ira de alguien. Ogari pagiro okantaigiri otomi: “Pimpirinitaigakera, gara piaigi oaaku. Pokajaigakari nanti pinkisakagantake”. Mi tía dijo a sus hijos: “Quédense aquí y no vayan al río. De repente se ahogan y a mí me van a condenar siendo el blanco de la ira (de su papá)”. 2vr. {ikisakagantaka} condenarse a sí mismo. Ikisakagantaka notomi itimporokutakerira inearo gotagantatsirira ikantavetakarira: “Gara pantiro”. Mi hijo se condenó a sí mismo cuando rompió el espejo del maestro que le había dicho: “No lo toques”. V. kisagantsi; -akag 4.8.1.6; -ant1 4.8.1.5.