Resultado de búsqueda de "otsai"

okaratsai inan.pos. pedazo cortado del canto o borde (p.ej. de una cushma, una tela, un techo). Onti nogusotantakaro notere okaratsai nomanchaki nototakerora. Amarré a mi herida con el pedazo que corté del canto de mi cushma. V. okaraki, otsai.

tsiriantitsai inan. una fila de plantas de piña. V. tsirianti, otsai.

yogotsaitakero V. gotsaitagantsi.

voachaitagantsi vi. {yovoachaitake} salir sangre de las encías; tener piorrea. Karanki nomantsigavagetanake ¡tyarika!, novoachaitanake okantavagetanake noriraa shararara namonkosegematirotyo kara. Antes yo estaba muy enferma, ¡qué barbaridad!, me salía tanta sangre de las encías shararara que mi boca se llenaba (de sangre). V. voatagantsi, otsai.

vetuitagantsi 1vt. {yovetuitakero} preparar o arreglar un patio o una chacra (p.ej. despejarlo, botar los troncos o tocones con sus raíces, nivelarlo). Ogari tsamairintsi tesanorira ompotempa, okaraempetunkani, impo opotaagani ovetuitunkanira kameti ogotsaitunkanira ompankitakenkanira sarigemineki. Cuando una chacra no se quema bien, se cortan las ramas (de los troncos tumbados) y se la quema otra vez para dejarla limpia y poder medir las distancias para (poner) las filas cuando se siembre el cacao. Vetuitero pampatui pokavonkitigetakerora inchaponkiti, aikiro pinkigavatakerora osokomititsagetakera. Arregla el patio botando todos los tocones con sus raíces, y también vas a nivelar la tierra donde hay montecillos. 2vr. {ovetuitaka} estar preparado o arreglado (un terreno para patio o chacra). Ipovetakaro icha itsamaire tera ontagempa. Maanisano ovetuitaka niganki, antari onampinapageku, osatyotiro ontaikasetara. Mi hermano quemó su chacra, pero no se quemó toda. Apenas quedó un poco limpia en el medio, y en todo el resto de sus cantos había montones (de hojarasca y ramitas). V. ve- Apén. 1; otui.

vegaraatsaitagantsi 1vt. {yovegaraatsaitakero} igualar el canto de algo cortándolo (p.ej. de una estera, un techo de hojas). Nagatakero novanko, ontivani nogaraakerora okarashireku novegaraatsaitakerora. Ya he terminado mi casa, sólo falta cortar los cantos del techo para igualarlos bien. • El verbo garaatsaitagantsi pone el énfasis en la acción de cortar el canto mientras vegaraatsaitagantsi lo pone en el resultado que es el propósito de la acción. 2vr. {ovegaraatsaitaka} estar o ser cortado bien recto o igual (el canto de algo; véase vt.). V. vegaraagantsi, otsai.

tsutsaitagantsi 1vt. {antsutsaitakero} amarrar el borde de un tejido para terminarlo. Nantake tsiveta, impo nagatakerora, nopakero ina antsutsaitakerora ganiri otsaanaa. Hice una canasta extendida, y luego cuando la terminé, se la di a mi mamá para que amarrara el borde y que no se desatara. 2vr. {antsutsaitaka} estar amarrado el borde de un tejido. V. tsutagantsi, otsái.

tsempirenkagantsi vi. {otsempirenkake} picarse o mellarse en el canto (p.ej. una olla de barro, un plato de loza). Ogari noveratote okyarira yapakuitakenaro notomi mapuku yompareitakenaro, kantankicha choeni otsempirenkake otsaiku. Mi hijo soltó mi plato nuevo en las piedras y me lo desportilló, pero solamente se melló en el borde. V. otsempi; -renk 4.8.3.11.

tsaitagantsi 1vt. {itsaitakero} poner en una fila. Ipankitake apa parianti onti itsaitakero anta itsamaireku. Mi papá sembró plátanos en una fila allá en su chacra. 2vr. {itsaitaka} formar una cola larga, estar en fila (p.ej. gente, plantas sembradas, casas). Impogini iatake anta yanuigetakera, katsiketyo inei ikenaigapaake itsaisevageigapaaka tovaini kara iposanteitanakatyo samani, shintori, sharoni, maniro, kemari. (Cuentan que) luego se fue por allí a cazar, y de repente vio que venían en fila toda clase de animales como majás, sajino, añuje, venado, tapir. V. otsai.

tiputsaitagantsi vt. {itiputsaitakero} hacer torcerse, poner torcidos(as) (los cantos, las filas). Ipankitakero ani kaju onti itiputsaitakero, tera onkatinkatsaite. Mi cuñado sembró café pero puso torcidas las filas y no eran rectas. V. tiputagantsi, otsai.

tamekatsaitagantsi 1vt. {itamekatsaitakero} amontonar para crear un obstáculo en el canto. Pimpireakerora sekatsi pintamekatsaitavakero otsapiku ganiri ikonteti sharoni irogakemparora sekatsi. Cuando cortes las ramas de la yuca (para sacarla), amontónalas en los cantos (de la chacra) para que no vengan (lit. no salgan) los añujes a comer la yuca. 2vr. {otamekatsaitaka} ser obstáculo en los cantos de un camino o de una chacra (p.ej. por estar amontonado/a mala hierba, ramas, hojas). V. tamekagantsi, otsai.

kaachaitagantsi vi. {ikaachaitake} sonreír (mostrando los dientes). Inkaara noneapaakeri koki tsagaavagetake nomagempinatanakeri nokantiri: “Pagakerika pimpakenara nonkotakera”, noneanakeri aiño ikaachaitake. Endenantes (cuando venía por la playa), encontré a mi tío pescando con anzuelo y le dije en broma: “Si coges algo, me lo vas a dar para cocinarlo”, y lo dejé sonriendo. V. kaagantsi1, otsai.

ampityagitaka gishitsi

pityagitagantsi 1vt. {yampityagitakero} trenzar el cabello; tejer el canto en forma de trenza (p.ej. una estera, una canasta). Ogari pirento atsantsarikatyo ogishi kara agagematirotyo otishitaku, kantankicha okonogaka onti ampityagitakero ogotakoigakerora poñarona. Mi hermana tiene cabellos muy largos que le llegan hasta la espalda, pero hay veces que se los trenza imitando a las (mujeres) de la sierra. 2vr. {yampityagitaka} avr. estar trenzado el cabello; estar tejido/a en forma de trenza (p.ej. el canto de una estera, una canasta). Antari agataganira antaganira shitatsi tsigarokita, onti ampityagitaka otsaiku kameti ganiri otsaanaa. Cuando se termina de tejer una estera hecha de la hoja tierna de la palmera tsigaro, se hace una especie de trenza en el canto para que no se desate de nuevo. bvr. retorcerse (p.ej. de dolor). Ipashiventakara novisarite, tera intsavite okatsitanakera itiga, impo onti noneiri yampityagitanaka, nokantiri: “¿Ario pishitera?” Ikanti tyamako, ovashi namampianakeri ishitakitara. Por verg:uenza, mi nieto no avisó que tenía la necesidad de ir a defecar (lit. cuando le dolía sus heces), sino que yo le noté que se estaba retorciendo, así que le pregunté: “¿Quieres ir a defecar?” Asintió con la cabeza tyamako, entonces le acompañé a que fuera. V. api- Apén. 1.

gotsaitagantsi vt. {yogotsaitakero} medir para indicar donde poner las filas de plátanos, cacao o café en una chacra. ◊ La medida se saca con una soga o palo, y después se pone un palito en cada sitio donde se van a sembrar las plantas. Iatake apa itsamaireku yamanake shivitsa yogotsaivagetakera impankitakera sarigemineki. Mi papá fue a su chacra llevando soga y sacó la medida para sembrar cacao. V. gotagantsi, otsai.

otsai inan.pos. ainan.pos. su fila (p.ej. de plantas, cerros, dientes). binan.pos. su borde o canto (p.ej. de una cushma, tela, mesa, canasta, chacra). • La forma -tsai aparece como clasificador de filas, bordes, cantos, etc. (p.ej. onkuatsaitakero ina otsiriantite magatiro otsapiku mi mamá sembró sus piñas en todos los cantos (de la chacra); yogotsaivagetake apa impankitakera sarigemineki mi papá midió (donde poner) las filas para sembrar el cacao).; • La forma dim. -chai aparece en temas compuestos (p.ej. ikaachaitake koki mi tío sonreía mostrando los dientes). V. tsaitagantsi.

kuatsaitagantsi kutsaitagantsi 1vt. {yonkuatsaitakero} poner en todo el canto alrededor de algo. Ogari ina opankitakero otsiriantite onkuatsaitakero magatiro otsapiku. Mi mamá ha sembrado piñas en todo el canto alrededor (de la chacra). 2vr. {onkuatsaitaka} estar en todo el canto de algo. Opankitaka otega onkuatsaitaka pampatuiku, oporenkanake kameti. Hay flores sembradas alrededor del patio las que están floreciendo muy bonitas. V. kuatagantsi, otsai; kutsaitagantsi.

kovoreatsaitagantsi vi. {okovoreatsaitake} brillar (una fila de algo; p.ej. una fila de cerros de pura roca). Antari noatutira samani nokenavagetutira, notimpinake notsatavagetaketyo kara tenigera onkametitae, onti gotanankicha imperita ¡tyarika, kovoreatsaivagetaketyo! Cuando fui lejos a cazar, me extravié y llegué a un sitio muy feo (donde ya no se podía caminar), porque solamente había peñas (de pura roca) (pero) ¡qué brillantes eran! ◊ Tradicionalmente se afirmaba que ciertas peñas de esta naturaleza eran “el palacio” (otinkami ivanko) de los espíritus buenos (isaankariite), mientras otras eran las habitaciones de demonios. V. kovoreatagantsi, otsai.

garatsaitagantsi vt. {yogaratsaitakero} recortar el canto o borde (p.ej. de una tela o cushma). • Algunos usan este término para referirse también a recortar el borde de un techo de hojas; otros usan yogaraakerora okarashireku para esto. Yagatakerora ishitikakerora apa ivanko, yogaratsaitakero onkametitakeniri ganiri avisagiseti. Cuando mi papá terminó de techar su casa (lit. amarrar su casa), recortó el borde (del techo) para que sea bonito y no esté desigual. V. garaagantsi1, otsai, vegaraatsaitagantsi.