Resultado de búsqueda de "oáaku"

tsitigagantsi₁ vi. {itsitigake} hundirse, sumergirse. Ipasapasaigakeri otsiti, yamavageiganakeri oaaku iokajaigakerira, itsitiganake ikamakera. Le pegaron al perro con palos, lo llevaron al río, lo botaron al agua, y él se hundió y se murió.

notsantsaagantsi 1vt. {inotsantsaakeri} estirar, extender. Nagake tsagarontsi oaaku onoriakara ariotankurikatyo kara. Kamani nontsaakero nonotsantsaakerora akatsantsatirikara onake. He hallado un ovillo grande de (soga de) nailon con un anzuelo, por ahí en el río. Mañana voy a desenrollarlo para extenderlo y ver cuánto tiene de largo. 2vr. {inotsantsaaka} estirarse, extenderse; tenderse. Noneanakeri inkaara maranke aiño inoriaka anta, onti inotsantsaaka ikononkaka avotsiku. Hace rato encontré a una serpiente que estaba echada allí; se había tendido desenrollada a través del camino. V. tsántsatsi; -a4 4.8.3.9.

nia

nia nija inan. {iniate} agua; río; líquido del bejuco katsinkatsápini. V. óani, oáaku.

taranka inan. derribos. • Se usa este término para referirse al conjunto de piedras, tierra y palos que caen como resultado de un derrumbamiento en un barranco o despeñadero. Inkaara noatakera oaaku, nagake paniro shima ikamakera opitankanakerira taranka otarankanakera chapi. Endenantes cuando fui al río, cogí un pescado que se murió cuando fue golpeado por las piedras que cayeron durante el derrumbe ayer. V. tarankagantsi, taránkari.

tsagasetagantsi vt. {itsagasetakero} topar una herida. Iatakera apa itsagaavagetakera oaaku, itsagasetakero itere mapuku ovoatanai aikiro. Cuando mi papá fue al río a pescar con anzuelo, topó su herida en una piedra y comenzó a sangrarle otra vez. V. tsagatagantsi; -se 4.8.3.13.

gateatagantsi₁ vt., vi. {yagateatakero, yagateatake} salir del monte a un riachuelo, río o quebrada. • Este término indica que después de salir del monte, el sujeto entra en el agua del río o de la quebrada quedándose cerca de la orilla; si el sujeto se queda en tierra cerca de la orilla, se usa gatetagantsi1; si está en el medio del río o de la quebrada y se va a la orilla, se usa gatagantsi1. Karanki iatutira apa ikenavagetutira iavagetaketyo samani, impo yagateatakero niateni itimaatantarira toturo, ¡tyarika!, yagumatakenityo kara arioponapagerikatyo. Hace tiempo mi papá se fue lejos a cazar. Luego salió a una quebrada donde había muchísimos caracoles choros, pero ¡qué increíble!, cogió una gran cantidad (e hizo) varios paquetes grandes. Okatsivetakatyo ogiti ina, kantankicha agaveaketyo agateatakera oaaku, okogaketari onkaatakera. Aunque a mi mamá le dolía el pie, pudo llegar al río porque quería bañarse. V. gatetagantsi1, óani.

gateatagantsi₂ vt. {yogateatakero} poner o hacer entrar en el agua (p.ej. una canoa que se había quedado en tierra seca). Ogari pitotsi opiriatakotake niganki impanekiku, tyampa nonkantaigakero. Impo onti itakigakero apa inchakiiku, ovashi yagaveairo itigankakerora yogateatairora oaaku. La canoa se había quedado en seco en la arena, y (no sabíamos) qué hacer con ella. Luego mi papá la levantó con un palo, y de esta manera pudo empujarla y ponerla otra vez en el río. V. gatetagantsi2, óani.

giaatagantsi vt. {yogiaatakeri} remojar, meter en el agua. Yogari matsontsori yagapairora oaaku isapokakero ananeki yogiaatakero maganiro, maani yogorankakero ogitoku okaratakero otsanoku, impo ikonatakero inkamakera otseiki. (Cuentan que) cuando el jaguar llegó al río, le quitó la cushma a la niña a la que metió en el agua quedando sólo su cabeza afuera, luego puso barbasco en el agua para que mueran sus lombrices. V. giagagantsi, óani.

gikontetagantsi vt. {yogikontetakeri} hacer salir; botar de la boca algo que no se debe tragar. Chapi noatuti katonko nagera sekatsi, yogari otsiti yogikontetake samani impo iokaatakeri oaaku. Ayer cuando fui río arriba a traer yuca, el perro hizo salir a un majás (de su madriguera), y luego lo hizo lanzarse (lit. lo botó) al río. Yogari notomi yogakara tinti nokantiri: “Gara pinigiro okitsoki, gikontetavakero”. Cuando mi hijo come papaya, le digo: “No tragues las semillas, bótalas”. V. o1- Apén. 1; kontetagantsi.

tatsakaatagantsi 1vt. {yatatsakaatakero} poner a través o atravesar algo en un río o riachuelo (p.ej. un palo, una canoa). Itogakero apa omarane inchato yatatsakaatakero oaaku omaireaatanakera ompote intsagaatakera. Mi papá tumbó el árbol grande atravesándolo en la quebrada para que ésta se ponga un poco menos correntosa y pueda pescar con anzuelo. 2vr. {atatsakaataka} estar atravesado/a en la corriente de un río o riachuelo (p.ej. un palo o una canoa atajada a través de la corriente). Amaatanakera novito noatake nokoagairora. Noneairo kamatikya tatsakaataka, nagairo maani otankake oyashiku. Mi canoa se soltó y fui a buscarla. La encontré río abajo (atajada) atravesada en el río, la recogí y estaba un poco rajada en la proa. V. tatsakagantsi, óani.

viomaitagantsi vr. {yoviomaitaka} estar amontonado/a (p.ej. un montón de ropa sucia, de charamosca caída). ¿Tyanirika shintaro manchakintsi noneanakero oaaku aityo oviomaitaka? ¿Quién será el dueño de la ropa que he visto amontonada por allí en la orilla? • Algunos usan este término en forma figurada para referirse a un animal muy peludo que ha caído muerto. Yogari apa itonkakeri maeni, oga ikenake yashirianaka yoviomaitaka savi pa kamake. Mi papá le pegó un tiro a un oso, y ahí mismo se desparramó (lit. amontonó) en el suelo totalmente muerto. V. piotagantsi, omai.

tsikoitagantsi vt. {itsikoitakero} sacar fruto con un palo con gancho o palo ahorquillado (p.ej. papaya). Maika nogotake iriroratyo tsikoitapinitiro novisarite notintine, nerotyo inkaara tsitekyamani noatamanakera oaaku, noneapaakeri atake yogorankagiitashivetanakaro inchakii intsikoitakeromera. Ahora ya sé que era mi nieto quien sacaba mis papayas con palo, porque cuando estaba yendo al río tempranito por la mañana, lo encontré extendiendo un palo con gancho para hacer caer una. V. tsikotagantsi, oi.

shimpéñari m. ninfa de una esp. de cachipolla o efímera que vive en el agua debajo de piedras. Otasegaigira tsinane ogamakotaga, amanakero sekatsi oaaku, ogaigari shimpeñari kanianiro. Cuando las mujeres viudas tienen hambre, (porque no hay nadie que les da carne), llevan yuca al río y comen ninfas de cachipollas crudas. [‣ Se come cruda.]

tsonkaatagantsi 1vt. {itsonkaatakeri} afectar por todo el cuerpo. Noavetaka oaaku nonkivatsaratakemera, yoveraakena yosaro itsonkaatakenara yogakenara, noshigapitsataari nopokai pankotsiku. Fui al río a lavar la ropa, pero los mosquitos manta blanca me fastidiaron picándome por todo el cuerpo; así que huí de ellas y regresé a la casa. 2vr. {otsonkaataka} estar totalmente terminadas (las hojas de un árbol o una planta comida por un gusano, las hormigas curuhuinse, etc.). Otsonkaataka inkona oshi intitari gakaro shanagari. El cetico ya no tiene hojas, porque las larvas shanagari las han comido. V. tsonkatagantsi; -a4 4.8.3.9.

magichoagantsi 1vt. {yomagichoakero} anudar, hacer nudo. Antari oyashiku iviane apa, piteti avuatakaro otsa. Antari otsitiku, onti yomagichoashitakero ganiri otsokianaa. En un extremo del arco (lit. donde termina el arco) de mi papá, se le da vuelta a la soga dos veces. En el otro extremo (lit. donde comienza) él hace un nudo para que no se desate. 2vr. {omagichoaka} anudarse; tener o haber nudo. Noatake inkaara oaaku notsagaatakera, nagake paniro mamori niganki omagichoaka notsagaro nopokantarira nontsajaerora. Fui endenantes al río a pescar con anzuelo y cogí un sábalo, pero mi sedal se anudó; por eso he venido a desatarlo.

magisantishi manintavántoshi inan. esp. de planta. ◊ Tradicionalmente se usaban las hojas como antídoto contra el uso de inchashi. Algunos hombres se bañaban con ellas para desanimar a las mujeres que estaban enamoradas de ellos y que ellos no querían; de vez en cuando un marido se bañaba con ellas para que su esposa dejara de quererlo y se molestara con él, y así tener esto como pretexto para dejarla y tomar a otra a la que quisiera. De la misma manera, las mujeres las usaban, o se las daban a sus hijas, para que se bañaran y así se libraran de sentimientos románticos indeseables. Ogari oshinto novirentote yonchashiatakero paniro surari ovashi onintanakeri tera agavee ampakuaerira onti okenkisureavagetanaka. Impo iniro opairo magisantishi omagisantanaeriniri. Irorori amanakero oaaku okaatakerora. Impo omatairo pashini oshi amegikakero ovashi ovuokakero otishitaku ishonkara poreatsiri. Un hombre había pusangueado a la hija de mi hermana, y en consecuencia ella comenzó a enamorarse de él y no podía dejar (de quererlo), sino que se ponía muy triste. Entonces su madre le dio hojas de la planta magisantishi para que se olvidara de él. Ella las llevó al río y se bañó con ellas. Luego hizo lo mismo frotando más hojas y tirándolas hacia atrás hacía donde se pone el sol. V. magisantagantsi, oshi, manintagantsi.

paviatagantsi 1vt., vi. {ipaviatakero, ipaviatake} hacer o usar un palo largo o una escalera alta (p.ej. para subir a un árbol, para subir del suelo al emponado de la casa, para bajar por una peña o un barranco). Impogini okuta ikantiro: “Tsame nonkamotakitera”. Iaigake yaganakero ipaviatapinitirora iraniri, ipaviatapaake yaguiiganake iaigakera oaaku. (Cuentan que) entonces al día siguiente le dijo: “Vamos, voy a hacer una represa (para pescar)”. Se fueron y llegaron a donde su cuñado siempre usaba (un palo largo para bajar el barranco), ellos lo usaron, bajaron y fueron al río. 2vr. {opaviataka} haber una escalera con muchos peldaños o que consiste de un palo largo. Antari nopokaira chapi katonko, noneanakero inchato itimantarira katsari aityo opaviataka inchakii. Irorookari yatagutakotantaririra koki katsari yagira ityomiani ipiratarira. Cuando vine ayer de río arriba, vi que en el árbol donde hacen sus nidos los paucares había un palo muy largo para subir (al árbol). Con eso será que sube mi tío para coger las crías de los paucares para domesticarlos. V. pavitagantsi; -a4 4.8.3.9; vavitagantsi.

yagagantsi 1vt. {yoyagakero} meter o poner (p.ej. en una bolsa, una canoa, un envase). Impo opakena ogorite pagiro, noyagakero notseokiteku noshatekakero. Entonces mi tía me dio sus camotes, los metí en mi bolsa de malla y la llené. 2vr. {yoyagaka} meterse; estar o haber estado metido/a. Impogini ogari ina oavetaka oaaku agaateromera ogovite pitotsiku, kantankicha mameri oyagaempara, tyanirika ganakero. Entonces mi mamá fue al río a recoger su olla (que había dejado) en la canoa; pero ya no había ninguna olla (lit. metida), (y no se sabe) quién se la habrá llevado.

vovokitagantsi vt. {yavovokitairo} volver a abrir o limpiar un camino o una trocha. Maika kametitake noatapinitakera oaaku nonkamosotapinitakera tsagarontsi, yavovokitairotari notomi avotsi. Antari chapi ontitari onaronkashitake nopinkakeri maranke. Ahora sí puedo ir constantemente al río para revisar el anzuelo, porque mi hijo ya limpió el camino. Antes estaba cubierto con maleza y tenía miedo de (que me mordiera) una culebra. V. votagantsi, ávotsi.

votsitatagantsi 1vt. {yovotsitatakero} ensuciar. Nogagutavakeri notomi okyarira imanchaki iriatakera irapatoitaigakempara irimatikaigakera, impo yonkaraaka avotsiku yovotsitatakero, ovashi ipigaa iragaka. Puse su nueva cushma a mi hijo para que vaya a la reunión a cantar con los otros, y luego se cayó en el camino y la ensució, así que regresó llorando. 2vr. {yovotsitataka} ensuciarse. Imagempiigakera ananekiegi ampovatsaseku, yovotsitasetaka, impo itigankakeri gotagantatsirira inkivaatempara oaaku. Los niños estaban jugando en el barro y se ensuciaron completamente; luego el profesor los mandó a lavarse en el río. V. o1- Apén. 1; potsitatagantsi.

shimpetakotagantsi 1vt. {ishimpetakotakeri} coger en una trampa shimperentsi. Ikonataganira shima, onti ishimpetakotunkani impaagakera ganiri ishiga. Cuando se pesca con barbasco, se cogen los peces en la trampa atrapándolos para que no se escapen. 2vr. {ishimpetakotaka} estar cogido/a en una trampa shimperentsi. Noatutira oaaku, noneapaakeri shima ishimpetakotaka, tyanirika shimpetakotakeri, noate naguterira. Fui al río y, al llegar, vi pescados cogidos en una trampa, (no sé) quien habrá puesto la trampa; voy a traerlos. V. shimpetagantsi; -ako 4.8.1.1.

vitagantsi₂ 1vt. {yavitakeri} avt. tapar la nariz o la boca o las dos; constipar, acatarrar. Avitakena merentsi, tera nagaveae nanienkataera. Estoy fuertemente acatarrado y no puedo respirar. Ogari pinato okatirira otomi ogiviatakeri maganiro oaaku, kantankicha onti avitakeri ganiri ashirogiatiri. Cuando mi cuñada baña a su hijo, lo mete al río, pero le tapa la nariz para que no le entre agua (y se ahogue). Iragakara ananeki, avitakeri iriniro ivaganteku ganiri ikaemi suiiiign, onti inkemakagakempari matsontsori iripokake. Cuando un niño llora, su madre le tapa la boca para que no grite suiiiign y el jaguar venga porque lo ha escuchado (lit. lo va a hacer escuchar). bvt. tapar o cerrar (p.ej. la entrada del brazo de un río para impedir que los peces salgan otra vez al río; la salida de la madriguera del majás). Chapi noatuti navitakero otsegoa nagake tovaini shima. Ayer fui a cerrar el brazo del río y cogí muchos peces. 2vr. {yavitaka} taparse la boca con la mano. ◊ Poner la mano en la boca es seña de que no va a hablar por timidez o por enemistad.

vetsarankaagantsi vt. {yovetsarankaakero} extender, tender. Ogari novonchone okivakero noshinto, impo ovetsarankaakero oaaku imparageku oroganaera. Mi hija lavó mi frazada y la extendió sobre las piedras en la playa para que se seque. • La diferencia entre vetsarankaagantsi y timpatsarankagantsi es que la primera significa extender o tender bien, sin arrugas, una tela o una cushma, ya sea puesta o no puesta; mientras la segunda significa extender algo abriendo o desdoblándolo. V. ve- Apén. 1; otsáranka.

tyatiratyo pron.interr.inan. dónde estará (lit. cuál ahora). • A veces indica que uno está aburrido o cansado de buscar algo. Noavetaka oaaku nokogavetakitaro pitotsi okenantakarira ina, tera noneero. Impo opokapai nokantiro: “Inaa, ¿tyatiratyo pitotsi maika pikenantakarira inkaara?, ompote nagagetaatera notseokite”. Fui al río a buscar la canoa en la cual había venido mi mamá, pero no la pude encontrar. Luego ella vino y le dije: “Mamá, ¿dónde está la canoa en la cual has venido endenantes?, para poder recoger mi bolsa de malla”. V. tyati; -ratyo Apén. 1; tyaniratyo.

tsugaatagantsi vi. {itsugaatake} estar inclinado/a o inclinarse hacia el agua (p.ej. una casa o un árbol en el barranco). Yogari konori onti yaratinkake otsapiaku nia aiño itsugaatake, nokogavetaka nontogakerimera nokanti: “Nontogavetempari, ontirorokari imparigaatake oaaku”. El árbol shiringa está en el canto del río inclinándose hacia el agua, yo quería tumbarlo, pero dije: “Si lo tumbo, seguramente se va a caer al agua”. V. tsugagantsi, óani.