Resultado de búsqueda de "tekya"

shimoaatagantsi vi. {oshimoaatake} espumar, echar espuma, hacer burbujas (p.ej. un río, un líquido hirviendo). Ipokavetaka icha iroviikempara noshiteare nokantiri: “Tekya ompoite, choekyani oshimoaatanake”. Mi hermano vino a tomar mi masato, pero le dije: “Todavía no está fermentado, recién está espumando”. V. shimogagantsi, óani.

shigirikaempetagantsi vi. {ishigirikaempetake} secarse (ramas); enflaquecerse mucho o estar muy flacas (las extremidades). Ogari pagiro tekyara omantsigate, omarapagerikatyo kara arioempepagetyo. Maikari maika omantsigatanakera, atake oshigirikaempetanake. Antes de enfermarse, mi tía era muy gorda y tenía unos brazos muy gordos. En cambio, ahora que se ha enfermado, sus extremidades están muy flacas. Nokamosotakero notsamaire chapi noneakitiro atake oshigirikaempetanake otsego inchato, panikya orogake nompotakerora. Fui a revisar mi chacra ayer, y ya están secándose las ramas de los árboles (tumbados); casi están lo suficientemente secas para quemar (la chacra). V. shigirikagantsi, empékintsi.

managitetagantsi managiteagantsi vr. {omanagitetaka, omanagiteaka} avr. ser la “época de ocultación”. ◊ Tradicionalmente se contaba que hubo una época cuando los jóvenes que estaban listos para tener esposa podían ir al monte y se les aparecía una mujer. Lo mismo pasaba con las mujeres, pero menos que con los jóvenes; ellas podían ir al monte y se les aparecía un hombre. Ahora, según se dice, todo ha cambiado, y tanto los hombres como las mujeres que antes aparecían en el monte, ya son invisibles y, por eso, hoy en día se vive en “la época de ocultación”. Ikantaigi itsitikini pairani antari tekyara omanagitetempa, yantariiganakera onti yagaigiro tsinane inkenishiku, kantankicha maika atake omanagitetanaka tera onkañotae pairani. Antiguamente los antepasados decían que antes de llegar “la época de ocultarse”, cuando un joven llegaba a ser adulto, encontraba (lit. cogió) a una mujer en el monte; pero ahora ya se terminó esa época (lit. ahora ya se oculta) y no es como antes. bvr. ser un lugar escondido (donde no hay nadie que pueda ser testigo de una acción). Chapi ikoshitakena nonkine itomi Antonio yamanakero omanagitetakara, ario yogakaro. Ayer el hijo de Antonio me robó mi maní el que llevó a un lugar escondido y allí lo comió. V. managantsi, oégite.

kutagitetai

kutagitetagantsi vi. {okutagitetake} amanecer (el día). Opokake noshinto okantapaakena okanti: “Kamani onkutagitetanaera tekyara inkatsirinkate poreatsiri, ompokake pirento oneaatempira”. Mi hija vino a decirme: “Mañana cuando amanezca antes que haga mucho calor (lit. antes que el sol sea muy caliente), mi hermana va a venir a visitarte”. • Se usa la forma corta okuta en los relatos para indicar el próximo día o el paso rápido del tiempo, día tras día. ¡Oshintsipakovagetityo nevatyage kara! Tatarika antake agatagematityo shintsi. Pine oamatira, irorotyo agatakerora ovetsikagetakerora magatiro, otsititumatanakerora oamatanakera okuta, okuta agatiro. ¡Qué don tiene mi nuera de hacer las cosas rápidamente! Cualquier cosa que hace, la termina muy rápido. Por ejemplo, cuando teje (una cushma), tan pronto que termina de arreglar todo (el telar), comienza a tejer, día a día avanza y en poco tiempo ya la termina. V. kutatagantsi, oégite.

arapatagantsi 1vt. {yarapatakero} cocinar (plátanos con cáscara, vainas). Kamani nonkantakero noshinto arapatakera parianti, iroro nogaigamanakempa. Mañana (por la mañana) diré a mi hija que sancoche plátanos, y esto es lo que comeremos en el desayuno (lit. lo que comeremos tempranito por la mañana). 2vr. {arapataka} cocinarse o estar cocinado/a hirviendo (plátanos con cáscara, vainas). Chapi noaigakitira igeku nogaigakita maroro, kantankicha onti arapataka, tekyatanika antavatasanote. Ayer cuando fuimos a la casa de mi hermano, comimos habas, pero habían sido cocinadas con cáscaras porque no estaban maduras todavía. V. araegitagantsi, opa.

kimoaatagantsi vi. {okimoaatake} estar un poco crecido/a (río, quebrada, cocha). Yogari ige tekyasano iragaveaatasanote inkonoavagetera, nerotyo chapi choenira okimoaatake iatake intati, impo ipokavetaa yavisaatakotake amakotanakeri kamatikya. Mi hermano todavía no ha dominado (el arte de) cruzar al otro lado del río; por eso, el otro día cuando (el río) apenas había crecido un poco, él fue a la banda, pero luego cuando ya estaba de regreso pasó siendo llevado río abajo (por la corriente). V. kimoatagantsi; -a4 4.8.3.9.

kitenkaitagantsi vt. {ikitenkaitakero} hacer un corte en un fruto. Yogari notomi yogavintsatarora tinti ikuaitakero tekyara irakasanote. Yamakero pankotsiku ikitenkaitakero ompote tsikyari ometsotanake. A mi hijo tanto le gusta la papaya que las arranca cuando todavía no están bien maduras. Las trae a la casa y hace cortes en ellas para que se maduren (lit. para que se ablanden) rápidamente. V. kitenkagantsi, oi.

negíntetya V. negíntekya.

shichákintsi 1s.pos. {ishichaki} as.pos. un feto o recién nacido. • Se usa este término para diferenciar a un recién nacido de los otros hijos y para preguntar con cariño sobre un recién nacido. —¿Yogari shichakintsi? —Aiño. —¿El recién nacido? —Está bien. —¿Yogari noshichakitsite, aiño? —¿Mi recién nacido, está bien? Ogari noshinto atake itovaiganake otomi. Maika timai pashini shichakintsi ikyaenkarira omechotai. Mi hija ya tiene varios hijos. Ahora ya tiene otro bebito que recién ha nacido. bs.pos. el menos desarrollado de una camada (p.ej. de perritos). Yogari irotsitite icha imarapagerikatyo kara ariomaipagerikatyo. Paniro nonevitakeri ishichaki, tsikyata naro nogimonkakeri. Las crías de la perra de mi hermano eran grandes y lanudas. Yo le pedí una (que era) la más pequeña para hacerla crecer yo mismo. 2inan.pos. {oshichaki} algo muy flacucho o todavía no desarrollado. Oavetaka ina otsamaireku agemera sekatsi. Okigavetaka tekya ontime ovatsa, onti timankitsi oshichaki. Mi mamá fue a su chacra a sacar yuca. Escarbó, pero todavía no estaba desarrollada (lit. no todavía tenía carne) sino que solamente estaba muy flacucha (lit. solamente tenía la raíz muy fina). • Se usa la forma -shichaki en temas compuestos para referirse a un cuerpito flaquito o todavía no desarrollado (p.ej. tsigeri kiteshichakiri mono frailecito de cuerpo flaquito). V. oshítsaki, shichakitagantsi.

okaasetagantsi okajasetagantsi 1vt. {iokaasetakero} botar o meter en una masa o en el barro. Tyarikatyo ikantaka notomi tekyaenka irogotumate, iokaasetakero imanchaki ampovatsaseku impo yagairo yogagutaarora. (No sé) qué tendrá mi hijo que no le interesa nada todavía (lit. no sabe nada todavía): se le ha caído su cushma en el barro y otra vez la agarra y se la pone. 2vtr. {iokaasetakaro} entrar o caerse en una masa o en el barro. Iokaasetakaro atava ovuroki. El gallo se ha metido en el masato. V. okaatagantsi, ose.

saankaríite m. {isaankariite} seres invisibles; espíritus buenos; ángeles. ◊ Tradicionalmente se pensaba que estos seres eran espíritus buenos, inmortales (tera ineero igamane), y muy numerosos, que protegían y ayudaban a la gente defendiéndola de los demonios. También se decía que hacían contacto con los curanderos o chamanes los que se referían a ellos con el término nonetsaane. Antiguamente, algunos que buscaban la oportunidad de quizá encontrarse con ellos y así vivir por siempre, escogían vivir solamente con sus familiares más cercanos a cierta distancia de los demás.. Antari iatakera matsigenka inkenishiku, ikogakagakeririka saankariite iriatakera, ikavintsaakeri itentanakari ivankoku, ovashi ipegaka, tera iripokae. (Se decía que) cuando un hombre iba al monte, si los espíritus buenos lo escogían para ir (a vivir con ellos), le hacían el favor de llevarlo a su casa y desaparecía y ya no regresaba. ¶ Antiguamente algunos decían que los saankariite no tenían hijos, mientras otros afirmaban que era cierto que no tocaban a las mujeres, sin embargo masticaban el fruto pocharoki y se lo daban boca a boca a sus mujeres quienes concebían como resultado de eso. Yogari saankariite yaviakero itsinanetsite pocharoki itimanake otyomiani. Imechotamanakerika tsitekyamani ikatinkavetanaka nuivagetake. Itsinkavetanaka atake imaranetanake. Okutagitevetanaka pa antaritake. Itovaigavageti kara kantavagetake eee eee ee. Intagani neaigiri seripigarisanorira yogara igamarampite. Pairani piatakera inkenishiku nigankishiku onkitsitinkanakempi inkenishi ariompa pineanakeri saankariite ovashi pinkonoitanakempari. Maika tenige. Inetsaakeri, aikiro ikogakotakarika pocharoki, ivenkiki ipaigakeri. Aiño saankariite timatsirira otegapage, otishiku, mapuaku. Gara itimi piatumatakera aiñoni agakempi sopai, intitari kamagutakoigakai. Los espíritus buenos saankariite dan pocharoki boca a boca a sus mujeres y quedan embarazadas (lit. existen sus pequeñitos). Si (el niño) nace tempranito por la mañana, al medio día (lit. cuando (el sol) está directamente (arriba)) ya está andando. Cuando ya está bajando, (el niño) está grande. Al día siguiente ya es totalmente adulto. (Estos espíritus) son muy numerosos. Los únicos que los ven son los chamanes verdaderos cuando toman su ayahuasca. Antiguamente si ibas a vivir lejos en el bosque (lit. en el medio del bosque), cambiarías (lit. te penetraría) y poco a poco comenzarías a encontrarse con (lit. ver a) los buenos espíritus dando como resultado que vivirías con ellos. Ya no es así. (Los chamanes) visitan con ellos y cuando necesitan pocharoki o piripiri les dan. Hay saankariite que viven en las flores, en los cerros, en las piedras dentro del agua. Si ellos no existieran y tú fueras un poquito más allá (del patio de tu casa), te cogería un demonio sopai, son pues (los saankariite) que nos cuidan. V. inetsáane, saankagantsi1; -ite 1.3.3; mavaintini, kamagantsi1.

mekamentyakitagantsi vt. {yamekamentyakitakero} afilar hoja pequeña. Mamerisanotyo isavurite, maanisanotyo yashintavagetaka navashamentyaki. Iroro yamekamentyakivagetake opote irorokona itotantavagetumataka kamona otyomiani tekyarira onkusote. Él no tenía machete, sino que apenas tenía una navajita y la afilaba; siquiera con eso cortaba palmeras tiernas que todavía no estaban duras. V. mekagantsi, omenta.

mechoshiatagantsi vi. {omechoshiatake} ser o estar tiernas. Noavetaka nagemera potsoti nontivutakotakera, impo noaveta mameri, tekyaenka ontimae, okyaenka mechoshiatanaatsi. He ido con la intención de traer achiote para batir con alguna resina, pero al llegar no había nada: apenas estaban brotando nuevas hojitas. V. mechoshitagantsi.

gatagantsi₂ 1vt. {yagatakero} terminar. Antari yogitsokira tsamiri, onti imenkota anta otsivitamaisetakera inchatoshi, impo yagatakerora ario yogitsokake kara. Cuando el paujil pone huevos, prepara un nido entre los bejucos o ramas de los árboles, y cuando lo termina, allí pone sus huevos. 2vi. {yagatake} terminar. Osekataiganaka agataiganake opakoigavakero shitea oviikaiganaka oaigai. (Cuentan que) ellas terminaron de comer, y ella les sirvió masato, tomaron y se fueron. 3vr. {yagataka} avr. dejar de crecer, estar crecido/a; ser anciano/a. Yogari notomi mataka gataka, kantankicha tekya irage tsinane. Mi hijo ya ha dejado de crecer pero todavía no se ha casado. Maika mataka aigai maganiro tsinaneegi, intivani pirinitaatsi paniro atakerira yagatanaka. Ahora se fueron todas las mujeres, y solamente se quedó un anciano que está sentado solito. • Cuando aparece con -vage cont., significa ser muy viejo/a o anciano/a. Yogari novisarite pa atake yagatavagetanaa, tenige iragaveae. Mi abuelo es muy anciano y ya no puede (hacer nada). bvr. terminarse; estar terminado algún trabajo. ¿Ogari manchakintsi piamatirira chapi mataka gataka? ¿Ya está terminada la cushma que estabas tejiendo ayer?

gavashitagantsi vi. {yagavashitake} recoger hojas para el techado de la casa. Ikantavetakena ige: “Tsame gavashiigakera”, kantankicha nokanti: “Garorokari noati, irirompa pinkogaigake ikyarira evankaritanankitsi tekyaenkarira inkatsipageige, iriro pintentaiganake”. Mi hermano me dijo: “Vamos a traer hojas para el techado de la casa,” pero yo dije: “Quizás no pueda ir, mejor busca a los jóvenes que todavía no les duele ninguna parte del cuerpo y llévalos a ellos”. V. gagantsi1, opashi.

gaveagantsi 1vt. {yagaveakeri} avt. poder. Yogari koki itsititamanakero tsitekyamani itsamaire, impo ikatinkatanake poreatsiri ario yagaveakero itsonkatakerora, ogantagatari maaninivati. Mi tío comenzó muy tempranito a cultivar su chacra y al medio día la pudo terminar toda, porque era poco lo que quedaba por terminar. bvt. conquistar, vencer. Ogari noshinto omantsigavagetanakera, samani atsipereanake, ovashi ariompa agaveanakero, impo niganki okamake. Mi hija estuvo muy enferma: sufrió mucho tiempo hasta que ya no resistió más (lit. seguía venciéndola) y se murió. cvt. convencer. Yogari novisarite iatake inevitakerira irishinto igokine, kantankicha irirori teratyo ininte imperira, impo irirori ariompatyo iniaventanakerori ariompa, ariompa niganki yagaveanakeri, ovashi ipakeri yagakerora. Mi nieto se fue a pedir a su tío que le diera a su hija, pero él no quería dársela; entonces (mi nieto) seguía hablándole y hablándole (pidiéndole que se la diera) hasta que lo convenció, y se la dio y se casó con ella. dvt. penetrar o entrar profundamente. Antari okaratakenara chapi acha nokemi maani okantakena tsun noneiri teri agaveena, kantankicha impo nokemiro okatsitanake nokamosovetaro pa agaveakena agavagetakenatyo savi. Cuando me corté con mi hacha ayer (lit. cuando mi hacha me cortó ayer), sólo sentí un cortecito tsun y pensé que no me había cortado mucho, pero después sentí que me dolía y cuando me examiné vi que me había hecho un corte profundo. evt. hacer efecto, curar (remedio). Atsipereavagetake noshinto, nosataagevetakaro tera agaveero. Mi hija estaba sufriendo mucho, y le puse muchas inyecciones, pero no la hicieron ningún efecto. fvt. dejar señales en un camino (p.ej. huellas, ramas o sogas cortadas o quebradas). Piatakerika pinkenavagetera pineampogitetakenarika nagaveakerora nokenanakera, irorotyo pimpampivokitanake. Si vas de caza y ves las señales que dejé cuando estaba pasando por ahí, tienes que seguirlas. 2vi. {yagaveake} tener poder o fuerza. Yatsipereavagetake itasegane, tenigetari iragaveae tyampa inkantanakempa iriatakera intsirevagetutera irirori. Él estaba padeciendo hambre, porque ya no tenía fuerzas para ir a sacar cogollos de palmera (para comer). V. iragaveane.

giagagantsi vt. {yogiagakeri} hacer entrar, meter o poner en (p.ej. algo en la casa, el hilo en un telar). Giagaeri atava ivankoku. Mete las gallinas en el gallinero (lit. en su casa). Giaganaero shitatsi tsompogi ganiri okoshitagani. Pon las esteras dentro de la casa para que no se las roben. Ogari novisarote tekyaenka ogotumate ompaikera manchakintsi; opaikavetaka onti ogiagagisetakero parikoti. Mi nieta todavía no sabe preparar el telar para una cushma; trata de hacerlo (lit. prepara en vano), pero mete el hilo en otra parte de una manera totalmente mal hecha. V. o1- Apén. 1; -ag 4.8.1.6; kiagantsi1.

giakotagantsi 1vtr. {yogiakotakari} tener esperanza en la decisión de otro o depender de ella. Nokogavetaka noatakemera kamani katonko tekyara onkimoate, kantankicha inti nogiakotaka ige tyarika inkante. Quería ir río arriba mañana antes de que crezca, pero estoy esperando a mi hermano (para ver) qué dirá. 2vi. {yogiakotake} esperar algo por anticipado. Nopakeri virakocha manchakintsi, kantankicha nogiakotini pairani maika tekya impunatena. Dí una cushma a un señor, pero he esperado mucho tiempo (que me pague) y todavía no lo hace. V. giagantsi; -ako 4.8.1.1.

tetya V. tekya.

tetyáenka V. tekyáenka.

tetyara V. tekyara.

ti' ti' ti' ti' onom. acción del armadillo cavando rápidamente. Yogari etini ikatimatakero inaki ikigantakero ti' ti' ti' ti', ineventagetavakara tekyarika iripoke maniti. El armadillo cavaba su madriguera bien rápido ti' ti' ti' ti' y, a la vez, miraba a todas partes (para averiguar) si el jaguar todavía no venía.

tatsakagantsi 1vt. {yatatsakakero} poner a través de, hacer quedarse a través de, atravesar (p.ej. un palo que cae a través del camino). Tyarikatyo ikantaka icha. Ineavetakatyo okenapinitaganira avotsiku itogakero inchato yatatsakakero, maika tyampa ankenae. No sé cómo será mi hermano. A pesar de que ve que el camino es (el lugar) por donde se anda, ha tumbado un árbol (dejándolo caer) a través del camino mismo, y ahora (no sé) por dónde vamos a pasar. Notuakoiganake chapi noaigakera kamatikya, inti tsititanankitsi notomi yatatsakakero pitotsi mapuku, tekyasanotari iragaveasanote inkomaatera. Ayer estábamos yendo río abajo por canoa, y mi hijo iba de popero y la hizo (atajarse) en una piedra a través de la corriente, porque todavía no puede remar bien. 2vr. {atatsakaka} estar a través, estar atravesado/a (p.ej. de un camino, de la corriente del río, una persona echada en el portal). Piatakerika avotsiku, tatsakatatsakaavagetakarika samakara pokavokigetanaerora. Cuando vas por un camino y hay palos pudridos atravesados por todas partes, tienes que botarlos. Noneapaakeri notomi noriaka sotsimoroku nokantiri: “¡Tinaanakenityo piatenityo parikoti, vintitakeni tatsakankicha sotsimoroku!” Al llegar vi a mi hijo echado en el portal y le dije: “¡Levántate y vete a un lado, siempre estás allá estorbando en (lit. a través de) la puerta!” Inkaara noneanakero pitotsi anta kamatikya aityo atatsakaka mapuku, tyanirika shintaro, ariorokari amaatanake. Endenantes vi una canoa por abajo que estaba a través de la corriente (atajada) en una piedra; (no sé) de quién será, seguramente la habrá llevado el río.

tsikoitagantsi vt. {itsikoitakero} sacar fruto con un palo con gancho o palo ahorquillado (p.ej. papaya). Maika nogotake iriroratyo tsikoitapinitiro novisarite notintine, nerotyo inkaara tsitekyamani noatamanakera oaaku, noneapaakeri atake yogorankagiitashivetanakaro inchakii intsikoitakeromera. Ahora ya sé que era mi nieto quien sacaba mis papayas con palo, porque cuando estaba yendo al río tempranito por la mañana, lo encontré extendiendo un palo con gancho para hacer caer una. V. tsikotagantsi, oi.

vemonkiatagantsi 1vt. {yovemonkiatakero} limpiar o librar una poza de agua (de hojas, palitos, etc.); crear una poza de agua (p.ej. utilizando un dique). Inkaara notsamaivagetakera, nokatsirinkagitetanake noavetaka nonkaatemera omonkiaku niateni, pairatake sampantoshiatake, impo nokaagetairo magatiro, novemonkiatairo, ovashi nokaatake. Endenantes cuando estuve trabajando en la chacra, sentía bastante calor y fui a bañarme en una poza que hay en la quebrada, pero estaba llena de hojarasca. Bote todas (las hojas), la limpié bien y luego me bañé. 2vr. {ovemonkiataka} estar limpia o ser librada (una poza de agua). Tekyara onkimoate, osampantoshiavageti omonkia, maikari pa vemonkiataka, amanakerotari kimoarini. Antes de que creciera el riachuelo, la poza estaba llena de hojarasca; ahora ya está muy limpia, porque la creciente se llevó todo. V. ve- Apén. 1; omonkia.