Resultado de búsqueda de "tekyatanika"

arapatagantsi 1vt. {yarapatakero} cocinar (plátanos con cáscara, vainas). Kamani nonkantakero noshinto arapatakera parianti, iroro nogaigamanakempa. Mañana (por la mañana) diré a mi hija que sancoche plátanos, y esto es lo que comeremos en el desayuno (lit. lo que comeremos tempranito por la mañana). 2vr. {arapataka} cocinarse o estar cocinado/a hirviendo (plátanos con cáscara, vainas). Chapi noaigakitira igeku nogaigakita maroro, kantankicha onti arapataka, tekyatanika antavatasanote. Ayer cuando fuimos a la casa de mi hermano, comimos habas, pero habían sido cocinadas con cáscaras porque no estaban maduras todavía. V. araegitagantsi, opa.

tsosetagantsi vt. {itsosetakero} chupar (p.ej. una herida, un poco de la masa para hacer el masato). Itsosetakero notomi ovuroki otsikaatakerira iriniro, yogavintsatakarotari tekyatanika ompoitenika. Mi hijo está chupando (un poco de) la masa de masato que su madre está cerniendo, porque a él le gusta chuparla antes de que esté fermentada. V. tsotagantsi, ose.

tsirekakotagantsi 1vt. {yontsirekakotakeri} pegarse a ropa puesta o a algo que tiene contenido (una sustancia pegajosa); emplastar. • El complemento es el que lleva puesta la ropa o es el contenido de algo. Tera nogote yavitsaakerora ivito apa inkaara, okya nomatevetanaka yontsirekakotakena tsineri nomanchakiku, tekyatanika irorogenika. No sabía que mi papá había reparado (un hueco en) su canoa endenantes, entonces cuando me embarqué, a mi cushma se le pegó brea (lit. él me pegó en mi cushma) porque todavía no estaba seca. 2vr. {yontsirekakotaka} ponerse emplasto. Nokentanakara, nontsirekakotaka tiiroki. Cuando tuve neumonía, me hice un emplasto con (leche de) tiiroki. V. tsirekagantsi; -ako 4.8.1.1.

timashireagantsi vt. {itimashireakeri} romper la tela dentro de la cual están ciertas larvas (p.ej. ponta, erama). Yogari ponta onti imashitake ikusomashivagetityo kara, kantankicha antari ikyaenkara tsititanankicha imashitanakera, ario kametimatake pintimashireakerira mashire, mashire. Patiro pogakeri pintsonkatakerira, tekyatanika inkusomashite. Las larvas ponta hacen una especie de tela muy dura (con la que se cubren), pero cuando recién están haciéndola, puedes romperla fácilmente (lit. deshacerle su tela mashire, mashire). De un golpe terminarás (de coger) todas porque todavía la tela no es dura. V. ti- Apén. 1; imashi; -re2 4.8.2.10.

tiégn, tiégn onom. acción de golpear un techo de hojas con un palo. Oshigaigamatanakatyo opasavantakoigakerira tiegn tiegn, ton, ton, sa teratyo irinie atava, tekyatanika onkutagitete. (Cuentan que) ellas se fueron corriendo y golpearon el techo del gallinero tiegn tiegn, ton, ton, pero el gallo no cantaba porque todavía no había amanecido.

tekyatanika adv.neg. porque todavía no (modo irreal). Gara nopoki, tekyatanika nagatero notsamaire. No voy a ir, porque todavía no he terminado mi chacra. V. tekya; -nika Apén. 1.

shirogiatagantsi 1vt. {ashirogiatakeri} salir líquido por la nariz o por la boca. Poviikakempara nia intevakoitakempi ashirogiatakempi. Cuando estás tomando agua y alguien se choca contra tu mano, el agua sale por la nariz. 2vr. {yashirogiataka} tragar líquido de manera que sale por la nariz o por la boca. Yogotagavetakarira notomi irirenti inkiviatakera, onti yashirogiataka, tekyatanika irametempanika inkusoenkatera saviaku, shintsi yanienkatake. Mi hijo estaba enseñando a su hermano a zambullirse, pero le entró agua (por la nariz), porque todavía no está acostumbrado a contener la respiración debajo del agua, y respiró (demasiado) rápidamente.

pasavantakotagantsi vt. {ipasavantakotakeri} golpear el techo de una casa por causa de algo o alguien que está adentro. Okireaigake impo oneaigi tera irinie atava. Oshigaigamatanakatyo opasavantakoigakerira tiegn tiegn, ton, ton, sa teratyo irinie, tekyatanika onkutagitete. (Cuentan que) ellas estaban despiertas y luego se dieron cuenta de que el gallo no había cantado todavía. Se fueron corriendo y golpearon el techo del gallinero tiegn tiegn, ton, ton, pero no cantaba porque todavía no había amanecido. V. pasatagantsi, ópana; -ako 4.8.1.1.

pashiventagagantsi vtr. {ipashiventagakaro} tener verg:uenza de, avergonzarse de. Nantavetaka tsivogo tera onkametite, nopashiventagakaro, tera noninte nokotaganterora. Hice una caja de caña brava que era fea y tenía verg:uenza de mostrarla. Yogari ikyaenkarira gankitsi ijina ipashiventagakaro intentakemparora, tekyatanika irametemparo. Los hombres recién casados tienen verg:uenza de andar con sus esposas, porque todavía no están acostumbrados a ellas. V. pashiventagantsi; -ag 4.8.1.6.

opa inan.pos. su vaina larga y delgada; su mazorca con su cascabillo; su forma larga y delgada como la de un plátano con cáscara o una vaina. • La forma -pa2/-va2 aparece como clasificador de vainas, plátanos con cáscara, mazorcas con su cascabillo, etc. (p.ej. arapatakero ina maroro, tekyatanika antavatasanote mi mamá cocinó las habas en las vainas, porque no estaban maduras todavía).

okotagantsi vt., vi. {iokotakeri, yokotakeri} señalar a alguien o a algo con la mano o apuntando con el dedo; mostrar algo a alguien o a un animal. Aikiro ieriapate ontime onkañotakemparo yashintarira kasuvarerini, game oneagani otonkira intagatime iokotenkani kanaripage ogame inkenake irashirianake. (Tradicionalmente se decía que) si también hubieran existido escopetas como la que tenía el tunchi, no se hubiera visto que se las dispararon sino que solamente se las hubieran mostrado a las pavas y ahí mismo ellas hubieran caído. Noatuti inkaara inaku mameri irorori, inti noneakiti icha ityomiakyanirira nokantavetari: “¿Oga ina?”, onti iokotake sotsi, tekyatanika irinienika. Endenantes he ido a la casa de mi mamá, pero ella no estaba sino que vi a mi hermanito menor, y cuando le pregunté: “¿A dónde ha ido mamá?”, señalaba con la mano (que ella estaba) afuera, porque no habla todavía.

magantiretagantsi vt. {yamagantiretakeri} traer íntegro el cadáver de un animal muy grande sin cortarlo. Pairoratyo ishintsiti ige. Nonei gari yagaveiri iramakerira shintori, tekyatanika inkimotasanote, impo noshonkavetanaka yamagantiretakeri maganiro. Mi hermano había tenido mucha fuerza. Pensé que no iba a poder traer el sajino, porque él todavía no es adulto, sin embargo cuando miré estaba trayéndolo (cargándolo) todo entero. V. magantsi, igantire.

katonkagantsi vt. {ikatonkakero} apretar con la mano. Agavetaka ina ityomiani tsimeri ovirinitakotanakeri savi impo ipokapaake icha ityomiakyanirira ikatonkutakero tekyatanika irogote. Mi mamá había cogido la cría de un pájaro y la puso allá abajo en (una canastita). Luego vino mi hermanito menor y la apretó con la mano (matándola), porque era pequeño y todavía no sabía.

ananekitakotagantsi vi. {iananekitakotake} estar embarazada; tener hijos pequeños, tener hijos. Pairani noananekitakotira tera irogimantsigaena, kantankicha maika noananekitakovetaa yogimantsigaakena. Antes, cuando quedaba embarazada, no me ponía mal (lit. él no me hacía enfermar), pero ahora que estoy embarazada otra vez me he puesto mal. Gara pomperaperatana, pineakenatari noananekitakotakera. No me des mucho trabajo, porque ya ves que tengo un hijo pequeño. Yogari ige tekya iananekitakote, tekyatanika ontime itsinanetsite. Mi hermano no tiene hijos todavía, porque no tiene mujer. • No se usa para referirse a tener hijos adolescentes o adultos. V. ananeki; -ako 4.8.1.1.

araminkatagantsi 1vt. {araminkatakero} cocinar hirviendo (mazorcas de choclo). Araminkatakero pagiro shinki mechokikyarira opakena nosekatavagetaka onti poshini. Mi tía me dio mazorcas muy tiernas de choclo que había cocinado, y comí muchas (porque) estaban muy ricas. 2vr. {araminkataka} cocinarse o estar cocinadas hirviendo (mazorcas de choclo). Ogari shinki okyarira yamake piri onti araminkatakempa, tekyatanika onkusokite, aikiro tekya ontsotenkempa ontimakera magatiro. Los choclos que tu papá trajo recién van a cocinarse hirviéndolos porque no están duros todavía y además no están completamente desarrollados. V. araegitagantsi, ominka.