Resultado de búsqueda de "tsaagantsi"

notsantsaagantsi 1vt. {inotsantsaakeri} estirar, extender. Nagake tsagarontsi oaaku onoriakara ariotankurikatyo kara. Kamani nontsaakero nonotsantsaakerora akatsantsatirikara onake. He hallado un ovillo grande de (soga de) nailon con un anzuelo, por ahí en el río. Mañana voy a desenrollarlo para extenderlo y ver cuánto tiene de largo. 2vr. {inotsantsaaka} estirarse, extenderse; tenderse. Noneanakeri inkaara maranke aiño inoriaka anta, onti inotsantsaaka ikononkaka avotsiku. Hace rato encontré a una serpiente que estaba echada allí; se había tendido desenrollada a través del camino. V. tsántsatsi; -a4 4.8.3.9.

agatavatsaaka V. gatavatsaagantsi.

nagontsaatagantsi vt. {inagontsaatakeri} tener o cargar en los brazos. Imantsigavagetanakera ige, ogari ina okantakanityo onagontsaavagetakeri kigonkero yovegasanotanaara. Cuando mi hermanito estaba muy enfermo, mi mamá siempre lo tenía cargado en los brazos hasta que se sanó por completo. V. nagantsi, kontsaagantsi.

netsaagantsi vt. {inetsaakeri} pasar tiempo con alguien que uno no ha visto por algún tiempo con el propósito de conversar, participar en sus actividades, ayudarle, etc. Noshinto, maika paita viro kotavagetankitsine sekatsi, narori nompitake nonetsaavagetakerora ina, patiro opokutira maika. Hija, más tarde tú vas a cocinar, y yo voy a sentarme a conversar con mi mamá, porque es la única vez que ha venido. Netsaagantsi se usa también para referirse a los supuestos contactos entre un chamán y los espíritus inetsaane, saankariite, etc. V. neagantsi, seripigari; -a4 4.8.3.9.

gatavatsaagantsi vr. {agatavatsaaka} llegar a ser madura (una joven). • Generalmente se aplica este término a mujeres de más o menos 18 años de edad; antiguamente, comenzando con la menarquía de una adolescente, contaban los años con los dedos hasta llegar a más de cuatro, y luego se calculaba que ya estaba lo suficiente madura para ser entregada en matrimonio. Pairani ikonogagarantaigaka tera impimantaigero irishinto agakenkanira, onti yogaigiro agatavatsaanakempara. Antiguamente muchos no entregaban a sus hijas para ser tomadas (muy tiernas en matrimonio), sino que las guardaban hasta que maduraran. V. gatagantsi2, vátsatsi.

vetsaagantsi vt. {yovetsaakero} arreglar o rearmar una trampa de soga íviri. Ikamosotakero irivire, itsaakotakeri kanari, yagagetakeri. Imatairo aikiro yovetsaanairo, iatai ipitai parikoti yogiaira impaagaera pashini. (Cuentan que) él fue a revisar sus trampas, desató las pavas (atrapadas) y las juntó. Arregló sus trampas otra vez y fue a sentarse otra vez en otro sitio a esperar que cayeran más. • Mayormente se usa la forma yovetsaanairo o yovetsajairo; se refiere a arreglar una trampa que por algún motivo se ha caído o que ha cogido algún animal o ave; cuando recién se la pone se usa el término gashitagantsi2. Omirinka iatamanake apa yovetsajairora irivire ontsarinkakara. Todas las mañanas mi papá va temprano a arreglar otra vez su trampa por si acaso se haya caído. V. ve- Apén. 1; otsa.

varintsaagantsi vt. {yovarintsaakero} hacer colgar una soga hacia abajo asegurándola arriba. Antari naroku, itimanake chompita ¡ojojoo, tyarika!, tyampa nogaeri ivatsa ganiri yogari. Impo onti novarintsaakero shivitsa opote notsatakotakeri, ario tera irogaigaempari. Hay muchas cucarachas donde vivimos, ¡qué barbaridad!, (no sabía) dónde poner la carne para que no se la comieran. Entonces colgué una soga arriba para poder colgarla en (una olla), y que así ya no se la comieran. Yogari notomi itsatakero iviritsa enoku yovarintsaakero savi ipote yompionkapinitakara. Mi hijo ha amarrado una cuerda arriba (en la casa) haciéndola colgarse hasta abajo (y así) logra columpiarse en ella de rato en rato. V. o1- Apén. 1; parintsaagantsi.

yovetsaakero V. vetsaagantsi.

yoveshintsaakeri V. veshintsaagantsi.

yoveshintsaaka V. veshintsaagantsi.

yovarintsaakero V. varintsaagantsi.

yavitsaakero V. vitsaagantsi.

yashitsaakeri V. shitsaagantsi.

pavatsaagantsi vr. {apavatsaaka} estar oscuro/a; oscurecerse; impedir la luz. Kigonkero oposagetanake sekatsi atake okutagitetanake, kantankicha tekyasano pairo onkoneagitete aityokya anta apavatsaa. (Cuentan que) con las justas, cuando empezaba a amanecer, ya se había cocinado la yuca, pero todavía no había amanecido totalmente y estaba aún oscuro. Atsi gara pitika onti papavatsaaka, irorotari noshintsagivagetakera nonenkeki. A ver, no obstruyas e impidas la luz, porque estoy ensartando mis cuentas.

pavatsaakotagantsi vr. {yapavatsaakotaka} estar en la oscuridad; quedarse a oscuras. Yogari koki iatake chapi inkenishiku itsatavagetake samani, impo ipigavetaa niganki yapavatsaakotaka avotsiku. Ayer mi tío se fue lejos al monte, y mientras regresaba le cogió la oscuridad (lit. él se quedó a oscuras) en el camino. V. pavatsaagantsi; -ako 4.8.1.1.

pavatsaashinketagantsi vr. {apavatsaashinketaka} estar oscuro (el ambiente por la presencia de árboles, maleza o monte que impide la luz). Chapi tekyara ontsamaitumatempa aka onampinaku novanko ¡ojojoo!, pavatsaashinkevagetakatyo kara. Maikari otsamaitanakara, choeni osanareagitetake. El otro día que todavía no estaba cultivado al lado de mi casa ¡cuánta oscuridad (había) por la espesura de malezas! Ahora que está trabajada ya se ve un poco el panorama (lit. el ambiente está un poco despejado). V. pavatsaagantsi, inkenishi.

pavatsaatankutagantsi vr. {yapavatsaatankutaka} ser un manojo oscuro (p.ej. de un montón de animales amarrados como maquisapas o ardillas negras; muchos racimos de uvillas juntos en un árbol); tener la apariencia de un manojo grande y oscuro (p.ej. una persona cargando algo sobre la espalda y acercándose en la oscuridad). Okontetanake oneapaakeri tsatatankutaka megiri pavatsaatankutakatyo kara. (Cuentan que) ella salió afuera donde vio un montón de ardillas colgadas en un manojo grande oscuro. V. pavatsaagantsi, otanku.

pavatsaenkatagantsi pavatsaaenkatagantsi vr. {apavatsaenkataka, apavatsaaenkataka} estar oscureciendo recién, estar un poco oscuro. Ochapinitanake choekyani apavatsaenkatanaka okemiri matsontsori isonkavatapaake koogn koogn. (Cuentan que) estaba anocheciendo y recién estaba oscureciendo, (cuando) de repente ella oyó a un jaguar venir puqueando koogn koogn. V. pavatsaagantsi, énkatsi.

yakontsaake V. kontsaagantsi.

patsaavagantetagantsi vi. {ipavatsaavagantetake} tener úlceras o llagas en la boca. V. patsaagantsi, vagántentsi, patsavagantetagantsi.

patsantsaagantsi vtr. {apatsantsaakari} cubrir todo el cuerpo (p.ej. con manchas o granitos). Tatarika kaentakeri notomi ¡ojojoo!, imorokisetanaketyo kara, apatsantsaanakarityo itsantsaku. (No sé) qué le habrá picado a mi hijo ¡ojojoo!, le está saliendo ronchas en todo (el cuerpo). V. pataagantsi, tsántsatsi.

vitsaagantsi vt. {yavitsaakero} pegar o unir dos cosas con brea, cola u otra sustancia pegajosa; tapar un hueco o hendidura con brea; formar o hacer de barro. Avitsaakero noshinto ometse okiaku. La materia en el ojo de mi hija ha hecho que (el ojo) se quede pegado. Yogari apa yonkotake tsineri iravitsaakerora ivito osanankakera. Mi papá preparó (lit. cocinó) brea para tapar un hueco en su canoa. Yogari tsigeti itimira ityomiani, onti yavitsaaseti kipatsi yogitsokira. Tera inkañoteri pashini tsimeri onti ishitata. Cuando el pájaro tsigeti tiene pichones, prepara (un nido de) tierra pegajosa donde pone sus huevos. No es como otros pájaros que hacen nidos (de palitos, hojitas, etc.).

vevatsaagantsi vr. {ovevatsaaka} cerrarse una herida (lit. juntarse o arreglarse la carne). Karanki okentakeri notomi savuri ivoroku yonkaraakagakarora, ¡ojojoo, okantasevagetakerityo mokoro! Maika vevatsajaa, onti imashitake. Hace tiempo mi hijo se cayó junto con su machete y éste se le clavó en la cara mokoro, y ¡qué herida tan profunda! Ahora se ha sanado (lit. la carne se ha juntado otra vez), pero siempre le queda una cicatriz. V. ve- Apén. 1; vátsatsi.

vetsaenkagantsi ventsaenkagantsi 1vt. {yovetsaenkakero, yoventsaenkakero} poner en fila. Yogari apa ipankitakero potsoti itsamaireku, yovetsaenkanakero otsapiku yonkuatakero magatiro. Mi papá sembró una fila de achiote alrededor de su chacra en todo el perímetro. 2vr. {yovetsaenkaka, yoventsaenkaka} estar en fila, ponerse en fila. Ovetsaenkaka parianti ipankitakerira novisarite itsamaireku. Los plátanos que mi abuelo ha sembrado en su chacra están en fila. Yovetsaenkaigaka ananekiegi inkiaigakera isankevantaigakera. Los niños se ponen en fila para entrar a estudiar. V. veshintsaagantsi.

veshintsaagantsi 1vt. {yoveshintsaakeri} poner cerca los unos de los otros (dos o tres personas o animales). 2vr. {yoveshintsaaka} sentarse lado a lado, pararse cerca los unos de los otros. Noatakera nokamosovagetakera, noneake kentsori yoveshintsaaka piteni ipitaigake. Cuando fui a buscar (mitayo), vi dos perdices sentadas una al lado de la otra. V. ve- Apén. 1; oshintsa, vetsaenkagantsi.