Resultado de búsqueda de "tsenkoatagantsi"

okakaratsenkoatake V. kakaratsenkoatagantsi.

itsenkogiaiganakerora pankotsi

tsenkogiatagantsi vt. {itsenkogiatakero} colocar los palos para el techo de una casa. • Algunos usan este término para referirse a colocar todo el armazón de una casa incluyendo el techo, mientras otros lo usan solamente para el techo. Atake yovetsikanake notomi ivanko choekyani itsenkogiatanakero, ariorika kamani noatake nomutakerira tsikyari iragatero. Mi hijo ya está haciendo su casa y ha comenzado a colocar los palos para el techo, tal vez mañana vaya a ayudarlo para que lo termine pronto. V. tsenkoatagantsi, otsenkogia.

tsenkoataka V. tsenkoatagantsi.

tsenkoatagantsi 1vt. {itsenkoatakero} colocar los palos principales del armazón de una casa (p.ej. los horcones y las vigas); construir algo de palos grandes que tiene un vacío o espacio por dentro (p.ej. un puente, una barbacoa). Chapi noatuti noneakitirira notomi atake itsenkoatanakero irovetsikakera ivanko. Ayer fui a visitar a mi hijo y ya ha colocado los palos principales para hacer su casa. 2vr. {itsenkoataka} ponerse en posición para intentar gatear (un bebé). Yogari otomi pirento ariompa ishintsitanakeri, nerotyo inkaara itsenkoataka ipankinatanakara inkamaritanakera. El hijo de mi hermana ya tiene fuerza para levantarse, así que endenantes levantó todo el cuerpo tratando de gatear. 3part.vr. {tsenkoataka} estar puestos los palos principales del armazón de una casa. Ogari ivanko koki mataka tsenkoataka. Maika irorokya irogagetake ovarigiiro ontiri omerea oshitikantakemparira. Los palos principales del armazón de la casa de mi tío ya están colocados. Ahora sólo falta poner los palos pequeños y las ripas a las que se amarrarán (las hojas). V. tsénkotsi, otsénkoa, tsenkogiatagantsi.

kaaragitetagantsi vi. {okaaragitetake} estar muy limpio/a; estar libre (el ambiente; p.ej. de basura, maleza). Ogari ivanko apa onti okaaragitetake, omirinkatari otarogiro ina. La casa de mi papá siempre está limpia, porque mi madre la barre (adentro y afuera) todos los días. V. kaaratsenkoatagantsi, oégite.

kaarakuratagantsi vi. {ikaarakuratake} no tener pelo en la barba, ser lampiño/a. Pairani yogari matsigenka tera ontime ishipatona, onti ikaarakuratake. Antiguamente los (hombres) matsigenkas no tenían barbas, sino que eran lampiños. V. kaaratsenkoatagantsi, gúratsi.

kaaramokoikitagantsi vi. {ikaaramokoikitake} ser calvo/a o pelado/a. Ogari ananekiegi tsinane tera kameti ontushaitaigerora pamoko tekyarira ogaraempa, onti inkaaramokoikitake otomi impogini. (Tradicionalmente se pensaba que) las niñas no debían dar un capirotazo a las calabazas pamoko (o tocarlas con la mano) antes de ser cortadas (para convertirlas en pocillos), sino luego tendrían hijos calvos. V. kaaratsenkoatagantsi, mokoikintsi.

kaaramuokitagantsi vi. {ikaaramuokitake} no tener nada de pelo (animales). Aityo iviti kemari kantankicha onti otsirepepitiegitake, nerotyo pineventemparira intaina, kañomataka ontinirika ikaaramuokitake. El tapir tiene pelo pero es bien finito; por eso si se le mira de lejos, parece que no tuviera nada de pelo. V. kaaratsenkoatagantsi; -muoki Apén. 1.

kaarapogonáima adj. desdentado/a (lit. de encías sin dentadura). Yogari etini kaarapogonaima, teranika ontime irai, intagati timankitsi itsitipogonai. El armadillo está desdentado porque no tiene dientes: solamente tiene muelas. V. vogonáintsi, kaaratsenkoatagantsi.

kaaratsenkoatagantsi vi. {okaaratsenkoatake} estar limpio/a (un yucal, el bosque alrededor de la casa). Nagatairo notsamaire notsamaitairora chapi kaaratsenkoamatake koneagitematake. Ayer terminé de cultivar mi chacra; ahora está muy limpia y se ve claramente (de un extremo al otro). • El tema kaara- se usa con frecuencia para formar temas compuestos que indican la inexistencia de algo; mayormente los verbos con temas compuestos de kaara- más un sustantivo inalienable se encuentran en formas participiales (véase kaaratsenkotagantsi, etc.); nótese que la forma participial kaarasematake significa lo opuesto (lleno de basura). V. otsenkoa, saatsenkoatagantsi.

kaaratsenkotagantsi vi. {ikaaratsenkotake} estar desnudo/a, sin plumas. Ikentake apa kentsori, opitiakeri ina, maika noneakeri noriaka menkotsiku kaaratsenkomatake. Mi papá mató una perdiz con flecha, mi mamá la desplumó, y ahora la vi echada en el emponado totalmente desplumada. V. tsénkotsi, kaaratsenkoatagantsi.

kakaratsenkoama adj. totalmente sin paredes. V. kakaratsenkoatagantsi.

kakaratsenkoatagantsi vi. {okakaratsenkoatake} estar sin paredes (lit. estar con el armazón descubierto). Ogari ivanko koki itantagetakero magatiro. Ogari irashi itomi onti okakaratsenkoatake. La casa de mi tío está toda cercada con paredes. La de su hijo está sin paredes. V. kakaratagantsi, otsenkoa.

saatsenkoatagantsi vi. {osaatsenkoatake} estar libre de maleza, etc. (una chacra limpia donde se ven claramente los árboles o plantas grandes). Itimira matiageri okantakani osaatsenkoatake, tera onaronkashite. Donde viven las hormigas matiageri, siempre está libre de maleza, y no hay mala hierba. V. saankagantsi1, tsénkotsi; -a4 4.8.3.9.

saatsenkoatakotagantsi vi. {osaatsenkoatakotake} estar libre de maleza, etc. (las plantas en una chacra limpia donde solamente se ven los árboles o plantas grandes). Ogari itsamaire apa ikantani itsamaitiro, okantakanityo osaatsenkoatakoti ivankire. Mi papá cultiva su chacra continuamente, y sus plantas siempre están libres de maleza. V. saatsenkoatagantsi; -ako 4.8.1.1.

itsenkoataka V. tsenkoatagantsi.

itsenkoatakero V. tsenkoatagantsi.

ovarigíiro inan.pos. los palos pequeños verticales que sostienen las ripas a las que se amarran las hojas de los costados del techo. V. tsenkoatagantsi.

osaatsenkoatake V. saatsenkoatagantsi.

okaaratsenkoatake V. kaaratsenkoatagantsi.