Resultado de búsqueda de "tsun"

serogotatagantsi vt. {iserogotatakero AU, yoserogotatakero BU} desbastar madera para formar tablas (usando azuela, machete, etc.). Yogari apa iatake itsiraagotatakera kamonakota yontaikavakero anta. Impo irirokya icha yagashitakero savuri tsoyampiri iserogotatavakerora, tsikyani ikantanakero tsun, tsun, opote okametipiokotatakera. Mi papá va a partir (el tronco de pona) para sacar ripas y las amontona por allí. Entonces mi hermano coge un machete con buen filo y las desbasta con mucho cuidado (en el lado inferior)tsun, tsun,, logrando así tener un montón de tablas buenas. V. seronkagantsi, okota.

gaveagantsi 1vt. {yagaveakeri} avt. poder. Yogari koki itsititamanakero tsitekyamani itsamaire, impo ikatinkatanake poreatsiri ario yagaveakero itsonkatakerora, ogantagatari maaninivati. Mi tío comenzó muy tempranito a cultivar su chacra y al medio día la pudo terminar toda, porque era poco lo que quedaba por terminar. bvt. conquistar, vencer. Ogari noshinto omantsigavagetanakera, samani atsipereanake, ovashi ariompa agaveanakero, impo niganki okamake. Mi hija estuvo muy enferma: sufrió mucho tiempo hasta que ya no resistió más (lit. seguía venciéndola) y se murió. cvt. convencer. Yogari novisarite iatake inevitakerira irishinto igokine, kantankicha irirori teratyo ininte imperira, impo irirori ariompatyo iniaventanakerori ariompa, ariompa niganki yagaveanakeri, ovashi ipakeri yagakerora. Mi nieto se fue a pedir a su tío que le diera a su hija, pero él no quería dársela; entonces (mi nieto) seguía hablándole y hablándole (pidiéndole que se la diera) hasta que lo convenció, y se la dio y se casó con ella. dvt. penetrar o entrar profundamente. Antari okaratakenara chapi acha nokemi maani okantakena tsun noneiri teri agaveena, kantankicha impo nokemiro okatsitanake nokamosovetaro pa agaveakena agavagetakenatyo savi. Cuando me corté con mi hacha ayer (lit. cuando mi hacha me cortó ayer), sólo sentí un cortecito tsun y pensé que no me había cortado mucho, pero después sentí que me dolía y cuando me examiné vi que me había hecho un corte profundo. evt. hacer efecto, curar (remedio). Atsipereavagetake noshinto, nosataagevetakaro tera agaveero. Mi hija estaba sufriendo mucho, y le puse muchas inyecciones, pero no la hicieron ningún efecto. fvt. dejar señales en un camino (p.ej. huellas, ramas o sogas cortadas o quebradas). Piatakerika pinkenavagetera pineampogitetakenarika nagaveakerora nokenanakera, irorotyo pimpampivokitanake. Si vas de caza y ves las señales que dejé cuando estaba pasando por ahí, tienes que seguirlas. 2vi. {yagaveake} tener poder o fuerza. Yatsipereavagetake itasegane, tenigetari iragaveae tyampa inkantanakempa iriatakera intsirevagetutera irirori. Él estaba padeciendo hambre, porque ya no tenía fuerzas para ir a sacar cogollos de palmera (para comer). V. iragaveane.

gimamerinkagantsi vt. {yogimamerinkakero} destruir totalmente, hacer que no quede nada. Iatashitakeri kogapakori matsigenka ikentakeri tsun tsun tsun ipogereaigakeri yogimamerinkakeri maganiro. Los bravos atacaron a los matsigenkas, los picaron con flechas y mataron a todos. • El complemento de gimamerinkagantsi se refiere a un plural de objetos o seres. V. o1- Apén. 1; mameri.

vemiriakitagantsi 1vt. {yovemiriakitakero} cortar algo en pedazos muy pequeños (lit. hacerlo pedacitos). Nomperavetakaro noshinto onkotakera sekatsi, impo tesano ogotasanote, onti okarasetakero tsun, tsun, ovemiriakitakero oshatekamiriakitakero kovitiku. Mandé a mi hijita cocinar yuca y, como no sabía muy bien cómo partirla, más bien la cortó en pedacitos muy chiquitos tsun, tsun, y llenó la olla con pedacitos. 2vr. {ovemiriakitaka} ser hecho/a o cortado/a en pedazos muy pequeños. Opakotakena novisarote chapi impogo oyagakero pamokoku ovemiriakitaka nashigakera. Ayer mi nieta puso pedacitos picacheados de caña de azúcar en una calabacita y me los dio para chupar. V. ve-, -miriaki Apén. 1.

tsunkatseitagantsi vi. {itsunkatseitake} estar un poco al otro lado de su cenit (el sol más o menos a la una de la tarde). Kogapage ikantanake apa: “Nompokamanae tsitekyamani”, impo oga nogiaigakeri kara teratyo iripoke. Impoginityo ipokavagetai atake itsunkatseitanake poreatsiri. Mi papá dijo al irse: “Mañana vendré tempranito”, así que lo esperamos mucho rato pero no vino. Después, por fin, vino cuando era un poco más del mediodía. V. tsunkagantsi.

tsunkagantsi vi. {itsunkake} estar más allá de su cenit, comenzar a ponerse (el sol más o menos entre las dos y tres de la tarde). Tera nompoke chapi, ontitari noatake notsirevagetakera, impo nopokavagetai tsunkanai poreatsiri ovashi tera nompoke. No vine ayer, porque fui a sacar cogollos de palmera y llegué a la casa cuando el sol ya estaba comenzando a ponerse; por eso ya no podía venir.

tsun tsun, tsun, tsun onom. acción mayormente repentina de golpear o picar (p.ej. con el pico), picachear (p.ej. pona con hacha), saltar (p.ej. peces botadas al suelo), cortar con hacha o machete (p.ej. ramas en pedazos), flechar o causar un dolor punzante. • Generalmente indica una acción menos fuerte o violenta que la que indica tsugn; muchas veces depende de la fuerza con que el narrador está contando un acontecimiento para elegir cuál de las dos se usa. Impo yogari chompari ikentutarityo kentori tsun, inigutarityo akari ikantavakerira: “Piate anta nosegutoku”. (Cuentan que) entonces la garza picó a la chicharra tsun y al tragarla le dijo: “Vete a mi estómago”. Yogari apa ineakera otsonkatanakara tsitsi aiñoni, onti iatake tsamairintsiku ikogakera aniaga. Impo ipireempetakero tsun, tsun, yontaikakero oroganakera. Cuando mi papá ve que se ha terminado la leña cerca de la casa, va a la chacra a buscar un (tronco) fresco. Entonces corta las ramas en pedazos tsun, tsun, y las amontona para que se sequen.

tsugn onom. acción fuerte y mayormente repentina de golpear, picar, cortar o causar un dolor punzante; acción de cortar, flechar o tumbar de un solo golpe. Okutagitevetanaka inoshikiro acha ikaratantaro tsugn patiro ogagematiro tsugn otuagematanake. (Cuentan que) al día siguiente sacó el hacha y con una sola cortada tsugn (los árboles de tamaño mediano) se caían. Notinaavetanakara, okya nokontevetanakara sotsi, navoreavetakara okentavagetana nonegiku tsugn, irororakari nogentaro. Cuando me levanté de la cama, al salir afuera comencé a toser y me dio un fuerte dolor punzante en el pecho tsugn; tal vez sea pleuresía. V. tsun.

itsunkake V. tsunkagantsi.

itsunkatseitake V. tsunkatseitagantsi.

samanitagantsi vi. {osamanitake} avi. estar lejos. Antari otimira pinato gaviaririntanarira, pairo avisake osamanitakera, avisakero otimira ina. Allá donde vive mi cuñada con mi hermano (lit. que se casó con mi hermano) está más lejos que la distancia que hay del lugar donde vive mi mamá. bvi. hacer un tiempo o un rato; (acontecer algo) después de un rato, o al poco rato. Iatake koki iporosevagetake, choeni osamanitanake ipokaigapaake itomiegi imuigapairi tsun tsun, ovashi itsonkaigakero. Mi tío se fue a rozar, y un poco más tarde sus hijos vinieron, y le ayudaron tsun tsun, así que terminaron (de rozar) todo. Yogari apa iketyo atankitsi tsamairintsiku, impo osamanitanakera oatanake ina irorori. Mi papá se fue primero a la chacra, y después de un rato se fue mi mamá también.

potetashitagantsi vtr. {ipotetashitakari} maltratar abusivamente; abusar de la confianza. Inevitakena ige noseka nokantiri: “Kametitake pagutera”. Impo iatake ipotetashitakaro ipireakero tsun tsun tsun ikaravagetiro samani. Mi hermano me pidió yuca y le dije: “Está bien, anda saca”. Entonces él fue y abusó de la confianza cortando tantas matas tsun tsun tsun hasta lejos. Okyara nopakeri notineri noshinto, noneiri ariori inegintevagetakero, kantankicha maika onti ikisavintsavagetakero ¡tyarika!, nonetsaakovagetakero ipotetashinavagetakaro kara. Al principio entregué mi hija a mi yerno pensando que la iba a tratar bien, pero ahora está maltratándola mucho, ¡qué barbaridad¡, muchas veces lo he visto con mis propios ojos que abusa de ella (pegándole sin compasión). V. potetagantsi1; -ashi 4.8.1.10.

ponkagantsi₂ vt. {iponkakero} batir pona con un hacha (para suavizarla antes de abrirla). Antari oponkaganira kamona, oketyo otogunkani impo ovatugarakigetunkani. Impogini ariokya okaratunkani achaku tsun, tsun, tsun, oponkunkanira. Impo agatunkanira, otintsirainkani ampigireinkanira okunkanira magatiro oseguto kameti oshipetyakitatanakera okita. Cuando se bate (el tronco de) una pona, primero se tumba la palmera, luego se cortan los dos extremos. Después se comienza a picachearla con el hacha tsun, tsun, tsun, y a batirlo bien. Cuando ya está (todo bien batido), se le raya con hacha a lo largo, se le abre y se bota toda la parte suave que está adentro para que toda la pona sea fina y delgada. V. oponka.

pireempetagantsi vt. {ipireempetakero} cortar en pedazos (ramas). Yogari apa ineakera otsonkatanakara tsitsi aiñoni, onti iatake tsamairintsiku ikogakera aniaga. Impo ipireempetakero tsun, tsun, yontaikakero oroganakera, irorori ontagae ina. Cuando mi papá ve que se ha terminado la leña cerca de la casa, va a la chacra a buscar un (tronco) fresco. Entonces corta las ramas en pedazos tsun, tsun, y las amontona para que se sequen, y para que mi mamá tenga esto para quemar. V. pireagantsi, émpetsi.

pevankoagantsi vt. {yapevankoakero} dejar la(s) casa(s) sin ningún sobreviviente, matar a todos los residentes de una casa. Pairani ogantakera shomporekitagantsi, apevankoakeri maganiro matsigenka timaigatsirira Kitetsairoriniku. Hace muchos años hubo una epidemia de sarampión, y mató a toda la gente que vivía en el cerro Kitetsairorini. Pairani aiñokyara itimaigi gantaigatsirira yogantaigira, tera intsarogakagantumaigempa, maganiro ikentaigakeri tsun tsun, teratyo irogumatanae paniro, yapevankoakerotyo pankotsi. Antiguamente cuando todavía existía gente brava, cuando mataban, no tenían compasión de nadie, sino que mataban (lit. flechaban) a todos dejando la casa sin ningún ser vivo. Pairani ikemakotunkani oyashiaku ikoneatake matsontsori yapevankoakeri matsigenka. Antiguamente se escuchó que por la cabecera había aparecido un jaguar que devoró a una familia entera sin dejar ningún sobreviviente. V. pe- Apén. 1; pánkotsi.

patotagantsi 1vt. {yapatotakero} juntar, recoger, reunir. Ikentakeri megiri tsun, tsun, ipogereasanotakerityo kara, teratyo irishigumatanae paniro. Impo yapatotanakeri, yogusotanakeri, ikitsogakotakeri, yamakeri. (Cuentan que) él flechó a las ardillas tsun, tsun, y mató a toditas sin que se le escape ninguna. Entonces las recogió, las amarró, pasó un palo por en medio del manojo y las trajo. 2vr. {yapatotaka} juntarse, reunirse. Antari imagira osheto, onti imagi inchatsegoku yapatoviotakatyo kara, tera irimage paniropage. Cuando los maquisapas duermen, lo hacen en las ramas de los árboles junto con otros maquisapas y no duermen solos.

yapatotakero itsinanetsite él tiene varias esposas (lit. él junta o reune mujeres).

paagagantsi₁ vtr. {yapaagakaro} ser muchos en el agua o junto a ella (p.ej. muchos pajaritos bañándose en una poza, mucha gente viviendo en un valle junto al río, muchos pececitos en una quebrada). Ogari Pareni otomintakari shima imitaagematanake tsun, tsun, tsun, okantiro oshinto: “Piate okaatakiteri”, okaatakeri yapaaganakarotyo nia. (Cuentan que) Pareni dio a luz a los boquichicos que saltaban (en el suelo) tsun, tsun, tsun, y le dijo a su hija: “Ve a ponerlos en el río”, y ella los llevó al río, y llenaron el agua. Pairani tera intimumaige virakocha kamatikya, kantankicha maika atake iaiganake yapaagavagetanakaro kara. Antiguamente los colonos (lit. viracochas) nunca vivieron río abajo; pero ahora ya están yendo y llenando el valle por allí. V. óani, pagiteagantsi.

nonkorenkagantsi vt. {yanonkorenkakero} pasar por encima de alguien o algo saltando o volando (p.ej. pasar al otro lado de un palo que está obstruyendo el camino). Yogari notomi yanonkorenkanakero inchapoa yavisanakera aikyara avotsiku yavisakena. Naro nokogavetaka navisakemera, tera nagavee. Mi hijo me ganó cuando saltó y pasó al otro lado del tronco grande que estaba atravesado en el camino. Yo quería pasar (pero) no pude. Chapi noatake inkenishiku noneagakaro maniro notikakero amaakara tyampa onkenanake oshiganakera. Ariompa opokakeri naroku omitaapanuti tsun anonkorenkanakeri notomi igitoku avisanakeri akya oshigavagetanaka. Ayer fui al monte y ahuyenté un venado al obstruirlo en un sitio angosto de manera que no tenía por dónde escaparse. Seguía viniendo en dirección hacia mí, de repente saltó itsun, pasó por encima de la cabeza de mi hijo y se fue corriendo. Opokake avion oatakera katonko oyashiaku Urubamba, okenake ponkoku anonkorenkanakero otishi chovaankankitsirira. Un avión vino con rumbo a las cabeceras del río Urubamba y pasó por el pongo (volando) por encima de los cerros altos. V. nonkagantsi; -renk 4.8.3.11.

nigagantsi 1vt. {inigakero} tragar. Impo yogari chompari ikentutarityo kentori tsun, inigutarityo akari ikantavakerira: “Piate anta nosegutoku”. (Cuentan que) entonces la garza picó a la chicharra tsun y al tragarla le dijo: “Vete a mi estómago”. 2vt. {inigaka} 3vr. estar triste por sentirse muy despreciado/a; compadecerse de sí mismo para que otros vean y tengan compasión o se compadezcan de uno (lit. tragarse). ¡Tyarikara ikanta notomi ityomiakyanirira! Ineimatakera intira nopake irirenti, ovashi iniganaka yagagetanake ogantagarira itseguna, ikotagisetanake yogagutakarora ikenkisureakara. ¡Cómo será mi hijo menor! Apenas ve que le doy algo a su hermano empieza a sentirse muy triste y despreciado (lit. a tragarse): saca sus pantalones viejos, los remienda de una manera fea, se los pone y sigue así triste.