Resultado de búsqueda de "vaka"

saamenkitagantsi vi. {isaamenkitake} brillar, reflejar algo brillante; arder vivamente (sin llama); (p.ej. luciérnagas, hongos kentoritsima, ascuas, cometas katsivorérini, chispas de un fuego que arde mucho). Inkaara okutagitevetanaka, ogari tsitsi panikya ontsivakanake, maaninivati osaamenkitai. Endenantes cuando amaneció, la candela estaba por apagarse, y apenas se veía arder un carbón. Inkaara nokireanake noneiri puro saamenkitake otapinaku. Noneiri irirori katsinori, noaveta novichogakerimera, intityo puro. Durante la noche me desperté y vi a una luciérnaga puro brillando debajo del emponado. Pensaba que era una luciérnaga katsinori (que causa la uta), pero cuando fui a matarla era puro. V. omenki, saatsantsagagantsi.

otsivakake V. tsivakagantsi.

agavaka V. gagantsi1.

amúvaka [del cast.] s. amahuaca. [‣ Grupo étnico que antiguamente era muy temido por los matsigenkas.]

mairetagantsi 1vt. {imairetakeri} no hablar a alguien (por estar molesto/a). Ikisavakagaigara, gara iniairi, onti imairetakeri, impo inkantake irirori: “¿Tyarikatyo nokantakeri nanti imairenatake?” Cuando se pelean entre ellos, no se hablan sino que uno se queda callado, entonces el otro dice: “¿Qué cosa le he hecho para que no me hable?” 2vi. {imairetake} callarse, no decir nada. • Mayormente la forma intransitiva se usa en el imperativo para hacer callar a un niño que está llorando. Atsi mairetenityo, pikemakagarikari matsontsori. A ver, cállate, cuidado que el jaguar escucha (lit. que hagas escuchar el jaguar).

mereagantsi 1vtr. {yamereakari} apartarse de. Antari pairani ikisavakagaiganakara matsigenkaegi, yamereanakari itovaireegi, teranika inkemavakagaigempa. Antiguamente cuando los matsigenkas comenzaron a pelear los unos con los otros, se apartaron de sus prójimos, porque no se comprendían. 2vr. {yamereaka} cambiar de sitio, retirarse o ponerse a un lado; mudarse, trasladarse, cambiar de clima. Yogari ani iatake yamereavagetakara iokakotanakero ishinkine ikanti: “Maika tsame amagavagetutera parikoti”. Mi cuñado se trasladó dejando su maíz y diciendo: “Ahora vamos, vamos a dormir a otro sitio”. • A veces se usa una forma intransitiva no-reflexiva para expresar el imperativo o se le usa cuando aparece con los afijos que indican acción incompleta. Mereaiganake konteiganake. Retírense y salgan afuera. Atsi meree. A ver, ponte a un lado.

kantavagerontsi kantavagerintsi inan. un estilo de habla en que se emplean palabras alusivas. ◊ Antiguamente kantavagerontsi era a la vez un arte y un deporte que requería no solamente aprender la técnica y tener la destreza de usarla, sino también era necesario poder adivinar a qué se referían las palabras alusivas creadas por el rival con que uno hacía la competencia. Según se afirma, solamente unos cuantos hombres lo dominaban y el resto de la población no entendía ni jota de lo que se decía en una competencia de esta naturaleza. Poco a poco este arte ha ido desapareciendo de la cultura matsigenka. ¶ En el género del habla kantavagerontsi, se utilizaban las palabras alusivas con la intención de ocultar el significado de lo que se decía o de poner en ridículo a su rival. Este género solamente se empleaba durante las fiestas. Mayormente era una competencia entre el dueño de la fiesta, que daba comienzo al diálogo, y su rival invitado. Solían usar la oportunidad para alabarse o hablar de los defectos del rival. ¶ La persona que iniciaba la competencia comenzaba con un tema sencillo para ver si el otro se daba cuenta y captaba el significado de lo que había dicho. Si lo captaba, y podía responder con una interpretación, él seguía desarrollando el primer tema o presentando lo suyo. Así seguían cada uno en su turno respectivo, terminando cada vez riéndose como señal de que ya le tocaba al otro. Poco a poco se hacía más dificil el diálogo, cada uno trataba de confundir al otro, y tomar represalias, pagando al rival con la misma moneda. El que por fin no podía responder más decía yagakena me ha cogido o me ha tomado (como mujer) igualándose así a una mujer, mientras el otro se quedaba riéndose de él; por eso los participantes se defendían duro. A veces los dos se cansaban y terminaban diciendo que ni el uno ni el otro había ganado. Se reían y se ponían a descansar felices. De otro modo, si uno de ellos se daba por vencido por no poder adivinar el significado de lo que estaba diciendo el otro o por no poder responder, los dos podían dar por terminada la competencia. El que ganó se reía del otro y el perdedor, por su parte, se enojaba pensando que el otro estaba burlándose o hablando mal de él. A veces uno de ellos, cuando los dos ya estaban mareados, aprovechaba para usar esta técnica para hablar en forma alusiva de los defectos del otro, sea en broma o en serio. Se dice que era por eso que muchas veces los diálogos de competencia durante las fiestas terminaban en peleas. En cambio, como el diálogo kenkitsatagantsi tenía lugar entre dos oradores, si uno dominaba al otro por ser mejor, ahí terminaba.. Ogari kantavagerintsi onti ikantagetakeri irapitene ikemisantavakeri tyarika ikantiri. Yagatanakera ikavakavatanake ejejee ejejee ejejee, ipeganakara irirokya matanankitsi irapitene ikantagetanakerira irirokya kemisantairi. Inkemavakerorika yoga itentakarira ikantagetakerira, gara yapakuaigi ikantageigakera. Antari garika ikemavakero ikantagetakerira, onti inkisanakempa ovashi irapakuaiganai ganige ikantageigai, yavisakeritari irapitene igotakera ikantagetakera. Kantavagerintsi es (un estilo de hablar en que) uno habla de varias cosas y el otro escucha adivinando de qué está hablando. Cuando el primero termina, se ríe ja, ja, ja, y cuando deja de reírse, el otro hace lo mismo hablando de muchas cosas mientras el primero escucha. Si el que escucha entiende de lo que está hablando el otro, no dejarán (rápidamente) de hablar. Si no puede entender, (muchas veces) se molesta y deja de competir porque uno ha ganado al otro en saber usar este estilo de habla. V. kantavagetagantsi, kenkitsatagantsi1.

itonkivoavakari V. tonkivoavagantsi.

kanagagantsi vr. {ikanagaka} andar encorvado/a o agachado/a; ser gibado/a, jorobado/a (por naturaleza o por vejez). Notonkivoavakaro pagiro oatira otsamaireku, tera oneavakena okanagapaakatari otenatakerotari oseka. Mi tía había ido a su chacra (y cuando estaba de regreso) me encontré con ella en el camino, pero no me vio porque estaba andando agachada por el peso de su yuca.

paaventakotagantsi vi. {ipaaventakotakeri} usar palabras alusivas en son de broma. Antari chapi ishinkivageigakara ¡tyarika!, nokemisantumaigirityo ikavakavaitakera ejejee, ejejee, ikaavintsanaigakerira koki ipaaventakotakerira itomi. Ayer cuando estaban tomando masato y emborrachándose ¡qué bulla!, les escuché mucho rato que se reían a carcajadas de mi tío que estaba bromeando con su hijo. ◊ Es muy común en las fiestas que los hombres usen palabras alusivas para hacer bromas entre cuñados y, a veces, entre padres e hijos o tíos y sobrinos; puede ser motivo de risa durante toda la noche. Se habla en sentido figurado, de manera que el otro adivina a qué se está refiriendo. V. paaventantagantsi; -ako 4.8.1.1; kantakotagantsi, shivirírini.

kuvokitagantsi 1vt. {yonkuvokitakero} poner alrededor de una candela. Pokavakerora pariantitaki pakishitakera, onti ponkuvokitanakero tsitsipokiku. Bota las cáscaras de los plátanos que estabas asando, porque las tienes (por todas partes) alrededor de la candela. 2vtr., vr. {yonkuvokitakaro, yonkuvokitaka} sentarse o echarse alrededor de una candela. Nokantakeri notomi: “Gara pakishiigi ponkuvokiiganakaro, neavake nonkotakera”. Dije a mi hijo: “No asen (plátanos sentándose) alrededor de la candela, salgan de allá, que tengo que cocinar”. Ipitaigake matsigenka yonkuvokitaka tsitsipokiku ikenkitsavakagaigakara. Los hombres están sentados alrededor de la candela dialogando entre ellos, los unos con los otros. V. kuatagantsi, opoki2.

gavisaakotagantsi 1vt. {yogavisaakotakeri} salvar de la condenación; perdonar (lit. hacer pasar con respecto al complemento). Pagavakagaigakempara pintavakagasanoigakempara, ariotari ikañotagaigakairi Kirishito aroegi itasanoigakaira yogavisaakoigakai antentaigakempariniri irirori. Recíbanse y ámense sinceramente los unos a los otros, porque así hizo Cristo con nosotros: nos amó y nos salvó para que estuviéramos con él. 2vr. {yogavisaakotaka} salvarse. Ario ikañotaka maika etini yogavisaakotaara, tera iragavee irogemparira maniti. Así fue cómo se salvó el armadillo, y el jaguar no pudo comerlo. • Tradicionalmente, no se usaba este término para decir salvar(se) sino que se usaban términos apropiados para cada tipo de peligro; p.ej. en vez de decir que el armadillo del ejemplo se salvó, se diría ishigapitsatakarira maniti se fugó (lit. corrió) de él.. V. gavisagantsi; -ako 4.8.1.1.

gipigagantsi vt. {yogipigairi} avt. devolver. Noshinto, atsi pampinatakenara pisavurite impo paita nogipigaempiro. Hija, a ver préstame tu machete que más tarde te lo voy a devolver. bvt. contestar; responder o contestar de acuerdo a las normas del discurso formal tradicional. Inkenkitsavakagaigakempara piteniro ariorira ikañovakagaigaka irogipigavakagaiganakempa. Inkantakera yonta pashini kemisantankitsirira inkante: “¡Neri, tyarikaroro yogipigipitavakenerityo!” Cuando dialogan dos hombres que son iguales (en emplear el estilo tradicional), se responden el uno al otro. Los demás que están por ahí escuchando dirán: “¡Mira, cómo está respondiéndole!” • Actualmente se usa este término para contestar una carta. Maika noneakero sankevanti pitsirinkakenerorira nojina. Maika nokogake nogipigaempira naro nonkamantakempira tyara ikantaka notomi. Vi la carta que escribiste a mi esposa. Ahora quiero contestarte y contarte todo lo que ha pasado a mi hijo. cvt. regurgitar. Nogavetakaro ampi okepishivageti kara, nogipigairo nokamarankakotairo. Tomé un remedio que era muy amargo el que regurgité y vomité todo. • Cuando aparece con -av contr., junto con -aaret., tiene los siguientes significados: hacer regresar al lugar de origen, mandar de regreso; rechazar a alguien que ha llegado, rechazar un regalo. Pairani ikenkitsatagani matsigenka ipokavetaka iponiaka parikoti, impo ikisavunkani yogipigavaagani ikantunkani: “¿Tata pagakera pipokakera aka?” Se cuenta que hace muchos años un hombre que era de otra parte vino, y luego fue maltratado y mandado de regreso y le dijeron (lit. fue dicho): “¿Para qué has venido aquí (lit. qué vas a coger viniendo aquí)?” V. o1- Apén. 1; pigagantsi1; kenkitsatagantsi1.

girimashirenkagantsi 1vt. {yonkirimashirenkakeri} golpear en la nariz. Ikisavakagaka notomi yonkirimashirenkakeri irirenti yomiragakeri. Mis hijos estaban peleando, y uno de ellos golpeó al otro en la nariz y lo hizo llorar. 2vr. {yonkirimashirenkaka} golpearse en la nariz. Chapi nonkaraaka nonkirimashirenkaka ¡tyarika!, okantavagetanake noriraa sharara, teratyo onkaraagae. El otro día me caí al suelo golpeándome en la nariz: salía mucha sangre sharara y no paraba (lit. no se cortaba). V. girimáshintsi; -renk 4.8.3.11; tantarenkagantsi.

ti' ti' ti' ti' onom. acción del armadillo cavando rápidamente. Yogari etini ikatimatakero inaki ikigantakero ti' ti' ti' ti', ineventagetavakara tekyarika iripoke maniti. El armadillo cavaba su madriguera bien rápido ti' ti' ti' ti' y, a la vez, miraba a todas partes (para averiguar) si el jaguar todavía no venía.

tiaatagantsi 1vt. {itiaatakero} avt. echar cosas finas o pequeñas en un líquido (p.ej. tierra en el agua). Nagatakero notameatakerora, aikiro noshapiatakerora nogamore. Maika irorokya nonkigashitakero kipatsi nontiaatakerora ompiriatanakeniri. He terminado de hacer mi represa y he llenado los huecos (con piedras). Ahora voy a sacar tierra y echarla en el agua para que (el brazo) se seque. bvt. echar cosas finas o pequeñas en los ojos (p.ej. arena, polvo). Yogari notomi ikisavakagakara chapi, itiaatakeri irirenti impanekiku, maika ario irinonaavageti. Mis hijos estaban peleando el otro día, y (uno de ellos) echó arena en los ojos de su hermano, ahora están muy hinchados. 2vtr. {itiaatakari} avtr. echarse o meterse en líquido (cosas finas o pequeñas; p.ej. polvo, hormiguitas). Nogakotanakeri noshimane savi, okutagitevetanaka nokamosovetari pa itiaatakari katitori. Dejé la olla con mi pescado en el suelo, y al día siguiente cuando revisé, el caldo estaba lleno de hormigas (lit. muchas hormigas se habían echado en él). bvtr. echarse o meterse en los ojos (cosas finas o pequeñas como, p.ej. polvo). Itiaatakari apa matianeri irokiaku ikatsiatagakerityo kara inonaavagetanake, maika choeni ishitinkaa. Una hormiga puca-curu se metió en el ojo de mi papá, le hizo doler mucho y sus ojos estaban muy hinchados, ahora la hinchazón ha bajado un poco. V. tiagantsi, óani.

shomarikitakotagantsi 1vi. {ishomarikitakotake} estar en una casilla de un panal (miel de abejas, moscardones o avispas). Yogari iani pitsi onti ishomarikitakotake yoyagiatantakarira. La miel de las abejas está en las casillas del panal. 2vr. {ishomarikitakotaka} estar dentro de un capullo o envoltura en una bolsa de las larvas ponta. Antari inakitara ponta, paniropage ishomarikitakotaka anta imashiku, tera intentavakagempa. Cuando las larvas ponta pasan al estado de pupa, cada una está en su propia envoltura dentro de la bolsa, y no están juntas.

vakapi

vakapi [del cast.] inan. cuerno de vaca. ◊ Se usa para depositar la pasta tókora y para la bocina tivórintsi. V. vaka, ipi.

intienkaniro adj.an. muy claro (un sonido producido por un hombre o animal de gén. masc.). Kemeri kanika intienkaniro ikavakavaitaigakera ejejee ejejee. Escúchalos, (se les oye) claramente (lit. claros) riéndose ja,ja,ja ja,ja,ja. V. inti1, énkatsi; -ni3Apén. 1; ontienkaniro.

yogitsivakakero V. gitsivakagantsi.

yashitagantsi vi. {iyashitake} estar en la proa o guía de una embarcación para guiarla, ayudar remar y ser el vigía. Noneventavakari icha atanake kamatikya, akya iyashitanake notineri. Yo vi de lejos a mi hermano que estaba yendo río abajo con mi sobrino en la guía de la canoa. V. oyashi.

votagantsi 1vt. {yavotakero} avt. abrir camino o trocha por primera vez. Antari ikyara atankitsi ani intimakera itsamaireku, noavetakita tera noneero avotsi, onti nokenasetanake kogapage. Maikari maika yavotakero ariopokima kara. Cuando mi cuñado fue recién a vivir en su chacra, yo fui a visitarlo pero no podía encontrar el camino, sino que tenía que ir por el monte sin saber por dónde ir. Ahora ya ha abierto un camino ancho. bvt. meter ideas en la cabeza, estimular ideas nuevas. Ikisavakagaigakara irirenti impo okantake iriniro: —Gara pikañotiri maika, onti gara isekata. Inianake irirenti: —Atsi arionenityo, gara pavotiniri. (Un muchacho) estaba peleando con su hermano y su madre le dijo: —No le hagas así, o no va a comer. —A ver, déjalo pues, no le metas ideas en la cabeza —interponía el muchacho. Antari okyara tera nosurevetempa nosankevantakagakerira notomi, kantankicha impogini ipokake ani ikantakena: “Garika pisankevantakagiri, gara yogoti, impo iratsipereavagetake inkañotakenara naro, tera nogote”. Ikañotutanatyo maika yavotakenaro, ovashi nosuretanaka tyara nonkantakeri notomi nosankevantakagakerira. Al comienzo no había pensado en hacer estudiar a mi hijo, pero luego mi cuñado vino y me dijo: “Si no lo haces estudiar, no va a saber nada y luego va a sufrir como yo porque no sé nada”. Cuando me (dijo) así, me hizo pensar; por consiguiente comencé a pensar qué podía hacer para hacer estudiar a mi hijo. 2vr. {avotaka} haber camino o trocha, abrirse o estar abierto un camino. Pinato, ¿tyara piate? Anta pinkenanake kara avotakatari. Cuñada, ¿a dónde vas? Mejor ve por ahí, porque hay camino. V. ávotsi.

isankenaka inan.pos. sus diseños o pintas (de las crías de ciertos animales; p.ej. el venado, el majás, el tapir). V. sankenatagantsi, tsivakagantsi.

komarankagantsi vi. {ikomarankake} extenderse (p.ej. un gusano o serpiente reptando; los zarcillos del camote). Antari naroku tera ontime koriti. Nopankigevetaka teratyo ontime, aiñotari gavakarorira. Irorotyo oshivokavetanakara igenanekya yogavaaro, tyampa onkantakempa onkomarankanakera. Allá donde vivo no hay camotes. A pesar de que siembro no da, porque hay (animales) que siempre se comen (las hojas). Cuando apenas comienzan a crecer, ahí mismo lo comen y no hay cómo echen zarcillos.

tamakoreagantsi vt. {yontamakoreakeri} golpear en la frente, cabecear. Yogari notomiegi itsipavakagaigaka maganiro imagempiitaigakera, impo itonkivoakari irirenti otomi pirento yontamakoreakeri. Mis hijos estaban jugando con todos los niños, y luego (uno de ellos) se chocó con su primo (lit. su hermano, el hijo de mi hermana) dándole un fuerte golpe en la frente. V. tamákontsi; -re2 4.8.2.10; tamakorenkagantsi.