Resultado de búsqueda de "votagantsi"

kitamotakotagantsi 1vt. {akitamotakotakeri} estar volteado/a boca abajo tapando a alguien o algo. Oshonkanakara pitotsi noshinto notsaroganake nokanti: “¡Maikani onkame noshinto!”, impo matsi ariokona ogoti okiviatira okiviatanake okonteavageti samani. Cuando la canoa se volteó por completo poniéndose boca abajo, tapó a mi hija y tuve miedo y dije: “¡Ahora sí, mi hija va a morir!” pero felizmente ella sabía zambullirse muy bien (así que) se zambulló hasta salir lejos (de la canoa). 2vr. {yakitamotakotaka} estar debajo de algo que está volteado boca abajo. Nokogagevetakaro nogotsirote nontagiakera noseka mameri. Notsotenkanakerotyo kara, tera nagaero, impo onti neairo noshinto ontiratyo akitamotakotaka kovitiku. Busqué tanto mi cuchillo para pelar mi yuca pero no estaba en ninguna parte. Por más que busqué en todas partes, no lo pude encontrar y por fin fue mi hija la que lo encontró debajo de una olla volteada boca abajo. V. kitamotagantsi; -ako 4.8.1.1; givotagantsi.

tsivotagantsi 1vt. {itsivotakeri} avt. alumbrar. Inkaara sagiteniku iniake kashigerori, impo notsivotakeri ikentakerira nojime. Anoche ha estado cantando una especie de lechuza, la alumbré, y mi esposo la flechó. bvt. prender fuego y quemar. Yogari icha iperatanakarira chompita itimanakera yoveraanakerira, yovetsikai pashini ivanko parikoti irorokya iatantaa. Ogari ogantagarira itsivotakero yapevokiakero. Mi hermano estaba tan aburrido de las cucarachas que estaban en su casa fastidiándolo que construyó otra nueva en otro sitio y se fue a vivir en esta. A la vieja le prendió fuego destruyéndole totalmente. 2vi. {itsivotake} alumbrar. Tyanirika noneventaka inkaara sagiteniku itsivotake anta intati, impa irirorakari atankitsi icha. (No sé) a quién habré divisado en la noche cuando estaba alumbrando allá al frente del río, tal vez era mi hermano el que fue allá. • Cuando aparece con -vage cont. significa ir de noche alumbrando el camino o ir a cazar alumbrando los ojos de los animales hasta poder apuntarles. Algunos cazadores son tan diestros que pueden hacerlo alumbrando y apuntando a la vez. Tradicionalmente se alumbraba con sagiteri; actualmente se prefiere usar una linterna. Inkaara sagitegetiku noaigake notsivovageigakera, impo noavageigake samani noneaigiro osaamenkiaatanake maniro, notsivoigiro aratinkake, ovashi itonkakero apa. Anoche fuimos a alumbrar (buscando algo que cazar), fuimos lejos y de repente vimos que brillaban los ojos de un venado, lo alumbramos y ahí estaba parado, así que mi papá lo baleó.

yogivotaka V. givotagantsi.

yogivotakero V. givotagantsi.

yavotakero V. votagantsi.

yakivotakeri V. kivotagantsi.

vovokitagantsi vt. {yavovokitairo} volver a abrir o limpiar un camino o una trocha. Maika kametitake noatapinitakera oaaku nonkamosotapinitakera tsagarontsi, yavovokitairotari notomi avotsi. Antari chapi ontitari onaronkashitake nopinkakeri maranke. Ahora sí puedo ir constantemente al río para revisar el anzuelo, porque mi hijo ya limpió el camino. Antes estaba cubierto con maleza y tenía miedo de (que me mordiera) una culebra. V. votagantsi, ávotsi.

votagantsi 1vt. {yavotakero} avt. abrir camino o trocha por primera vez. Antari ikyara atankitsi ani intimakera itsamaireku, noavetakita tera noneero avotsi, onti nokenasetanake kogapage. Maikari maika yavotakero ariopokima kara. Cuando mi cuñado fue recién a vivir en su chacra, yo fui a visitarlo pero no podía encontrar el camino, sino que tenía que ir por el monte sin saber por dónde ir. Ahora ya ha abierto un camino ancho. bvt. meter ideas en la cabeza, estimular ideas nuevas. Ikisavakagaigakara irirenti impo okantake iriniro: —Gara pikañotiri maika, onti gara isekata. Inianake irirenti: —Atsi arionenityo, gara pavotiniri. (Un muchacho) estaba peleando con su hermano y su madre le dijo: —No le hagas así, o no va a comer. —A ver, déjalo pues, no le metas ideas en la cabeza —interponía el muchacho. Antari okyara tera nosurevetempa nosankevantakagakerira notomi, kantankicha impogini ipokake ani ikantakena: “Garika pisankevantakagiri, gara yogoti, impo iratsipereavagetake inkañotakenara naro, tera nogote”. Ikañotutanatyo maika yavotakenaro, ovashi nosuretanaka tyara nonkantakeri notomi nosankevantakagakerira. Al comienzo no había pensado en hacer estudiar a mi hijo, pero luego mi cuñado vino y me dijo: “Si no lo haces estudiar, no va a saber nada y luego va a sufrir como yo porque no sé nada”. Cuando me (dijo) así, me hizo pensar; por consiguiente comencé a pensar qué podía hacer para hacer estudiar a mi hijo. 2vr. {avotaka} haber camino o trocha, abrirse o estar abierto un camino. Pinato, ¿tyara piate? Anta pinkenanake kara avotakatari. Cuñada, ¿a dónde vas? Mejor ve por ahí, porque hay camino. V. ávotsi.

isavotaka V. savotagantsi.

isavotakero V. savotagantsi.

tsivoavagetagantsi vi. {itsivoavagetake} cazar de noche cerca del río o de una quebrada alumbrando con algo. Iatuti notineri itsivoavagetira inkaara itonkuti pisamateni samani. Endenantes mi sobrino estaba cazando (con linterna) y baleó a dos majases. V. tsivotagantsi, óani; -vage 4.8.2.3.

tivotagantsi vi. {itivotake} tocar bocina. ¿Tyanirika pokankitsi? Itivotake kanika arionika oaaku. Atsi nonkamoso. ¿Quién habrá venido? Está tocando bocina y el sonido viene del río. A ver, voy a ver.

avotaka V. votagantsi.

itsivotake V. tsivotagantsi.

itsivotakeri V. tsivotagantsi.

shavokáintsi inan.pos. {ishavokai} ainan.pos. todo el cabello (de una persona). binan.pos. el plumaje de la cabeza de un ave. V. savotagantsi, oi.

savoviotagantsi vr. {isavoviotaka} acurrucarse. Avogakeri novisarite inkani ikatsinkatanake tenige iragaveae iroanaempara, onti isavoviotanaka ikemisantakotanaka. A mi abuelo le cogió la lluvia y le dio tanto frío que ya no podía moverse, sino que se acurrucó (dentro de su cushma) y se quedó inmóvil. Antari chapi itikaiganairira notomi atava, tera iraganaeri novantyone irirori. Okutagitevetanaka noneiri savoviotaka sotsimoroku atavanakiku. Matsi ariokona tera irogempari matsontsori. Ayer cuando mi hijo encerró a las gallinas (por la noche), no recogió a mi pato. Al día siguiente, lo vi acurrucado en la puerta del gallinero. Felizmente no se lo comió el tigrillo. V. savotagantsi, opio.

savotagantsi 1vt. {isavotakero} cubrir (p.ej. poner el cuero en un tambor). Yogari shainka isavotakero itamporate yogakerora imeshina yaniri ompoimavagetakeniri. Mi abuelo cubrió su tambor poniéndole cuero de cotomono para que suene fuerte. 2vr. {isavotaka} estar cubierto/a (p.ej. un niño que nace sin romperse la membrana amniótica). Isavotara ananeki imechovetaka, tera irisaraakote. Cuando un niño nace dentro del amnios (lit. cuando nace cubierto), no se rompe (la membrana amniótica) en que está.

savorintsi inan.pos. {isavore} amnios (la membrana que rodea un feto). V. savotagantsi; -ri2Apén. 1.

savogitotagantsi vr. {isavogitotaka} usar sombrero; cubrirse o tapar la cabeza. Opokutira inkaara noshinto, nokomutakaro tera noneavaero, ontitari osavogitotaka ogaragitotakara noneiri tyaniri. Endenantes cuando vino mi hija, me confundí y no la reconocí, porque estaba con la cabeza cubierta con un trapo, porque se había cortado el cabello y me preguntaba quién era. V. savotagantsi, gítotsi, shavokaitagantsi.

savogitagantsi vr. {osavogitaka} ser lanudas (las semillas de cierto tipo de algodón). Ogari ampei pakitsampei onti osavogitaka okitsoki onkusovagete anteigerora. El algodón pakitsampei tiene semillas lanudas, y es difícil sacarlas (del algodón). V. savotagantsi, okitsoki.

savogiitagantsi vr. {isavogiitaka} tener los pies o las patas cubiertas, tener plumas en las patas (p.ej. el gavilán, la lechuza tontókoti). Yogari tontokoti onti isavogiitaka ikañotasanotakari pakitsa isavogiitara, maganiro ipititake itasagiiku. La lechuza tontokoti tiene plumas en sus patas al igual que los gavilanes, todos los que tienen plumitas en las patas. V. savotagantsi, okii.

savoatagantsi vtr. {isavoatakari} cubrir (p.ej. garrapatas, piojos, gusanos). Isavoatanakaro oveki atava ovashi okaviritanaa, tenige osavogatae. La gallina estaba totalmente llena de piojos (lit. los piojos estaban cubriendo a la gallina), así que se levantó y no siguió incubando (sus huevos). V. savotagantsi; -a4 4.8.3.9.

sagítari inan. tira sacada de la nervadura de una hoja de palmeras o del tallo de la caña brava o paca seca. ◊ Se sacan tiras de las palmeras ungurahui y shebón para hacer esteras, cajas, trampas, etc. y de la palmera yarina para hacer canastas. Tradicionalmente se cortaban estas tiras u otros materiales semejantes que ardían bien, y se las utilizaban como antorchas pequeñas para alumbrar cuando se iba a cazar de noche. V. tsivotagantsi.

itivotake V. tivotagantsi.
  • Page 1 of 2
  • 1
  • 2
  • >