Diccionario matsigenka-castellano

a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

g


gavintsatagantsi vtr. {yogavintsatakaro} antojarse, gustar o querer comer algo. Yogavintsataka koki shima, imantsigavagetaketari chapi inoriaka kogapage, tera isekatempa ovashi maika. Mi tío tiene ganas de comer pescado, porque hace varios días que está enfermo en cama sin probar ningún alimento. V. gagantsi3; -vintsa 4.8.3.6.
gaviritagantsi vt. {yogaviritakeri} hacer levantarse, hacer ponerse de pie. Yogari otsiti gavagetacharira igitsoki iatashitakero novantyone osavogatakera, yogaviritakero, yogutakarora ogitsoki itsonkatasanotakerityo maganiro. Un perro que come huevos fue donde (estaba incubando) mi pata, la hizo levantarse, comió sus huevos y los terminó toditos. • Se usa en forma sarcástica o de crítica para referirse a una persona que se siente obligada a hacer algo que normalmente se considería indigno de ella. Yogari koraka kantaka irogiakera ivankoku, kantankicha inkaviritanakerika intonkivotantavakempara inkavegakenkani inkantakenkani: “¡Tejejee, yogavirimatanunkani koraka!” El curaca siempre se queda en la casa para esperar (a alguien que está llegando de visita), pero si se levanta para ir a recibirlo al camino, va a ser criticado y van a decir de él: “¡Por eso ha salido hoy día el sol si hasta al curaca han hecho levantarse!” V. o1- Apén. 1; kaviritagantsi.
gavisaakotagantsi 1vt. {yogavisaakotakeri} salvar de la condenación; perdonar (lit. hacer pasar con respecto al complemento). Pagavakagaigakempara pintavakagasanoigakempara, ariotari ikañotagaigakairi Kirishito aroegi itasanoigakaira yogavisaakoigakai antentaigakempariniri irirori. Recíbanse y ámense sinceramente los unos a los otros, porque así hizo Cristo con nosotros: nos amó y nos salvó para que estuviéramos con él. 2vr. {yogavisaakotaka} salvarse. Ario ikañotaka maika etini yogavisaakotaara, tera iragavee irogemparira maniti. Así fue cómo se salvó el armadillo, y el jaguar no pudo comerlo. • Tradicionalmente, no se usaba este término para decir salvar(se) sino que se usaban términos apropiados para cada tipo de peligro; p.ej. en vez de decir que el armadillo del ejemplo se salvó, se diría ishigapitsatakarira maniti se fugó (lit. corrió) de él.. V. gavisagantsi; -ako 4.8.1.1.
gavisagantsi vt. {yogavisakero} avt. hacer pasar; dejar pasar. Otimi pashini tsinane pairo ogavintsataro kaevi. Omirinka oatapiniti okuapinitira anta, teratyo ogavisumagetae patiro kutagiteri gara oati. Había una mujer que le gustaba mucho comer hongos kaevi. Todos los días iba a arrancarlos por allí, no dejaba pasar un solo día sin ir. Antari pintsamaitakerika notsamaireku, pineakerika tinti pogavisanakerora, gara pashiiro. Si estás cultivando en mi chacra y ves una papaya, tienes que dejarla ahí; no la arranques. • Cuando aparece con -av rec. significa hacer pasar de largo a algo o a alguien que llega en vez de recibirlo. Ipokavetaka chapi viracocha ikogavetaka nogimagakerimera, kantankicha naro teratyo nonkoge, ontityo nogavisavakeri. Ayer vino un señor y quería que lo alojara, pero yo no quise (hacerlo) sino que lo hice pasar (de largo). bvt. hacer quedar desigual, hacer más largo o grande que algo que sirve como medida. Antari pogaraakenarorika nogamisate, choeni pogavisumatakero apitene ogonketakenaniri. Cuando cortes mi vestido, tienes que hacerlo un poco más grande que el otro (lit. hay que hacerlo pasar el otro un poco) para que me quede. Antari antakera ananeki shitatsi, tera onegintetero ontentagakagakemparora, onti ogavisagisetakero. Cuando una niña hace una estera, no la hace con cuidado igualando bien los extremos sino que se quedan muy desiguales. cvt. tratar mejor a uno que a otro; fig. hacer ascender. Impogini ipokaigapaake iketyorira tsamaitaigamanankitsi, iriroegi ineaigiri ariori irogavisaigakeri impunaigakerira, kantankicha teratyo. Entonces vinieron los que habían comenzado a trabajar bien tempranito por la mañana y creyeron que tal vez les fueran a pagar más (que a los otros), pero no (fue así). dvt. celebrar un día o cierta fecha (lit. hacer pasar). Maika ogavisakero novisarote ogutagiterite. Naro nompakero ivatsa samani, irirotari ogavintsatasanota. Hoy día mi nieta está celebrando su cumpleaños. Yo le voy a dar carne de majás porque esto es lo que a ella le gusta comer mucho. V. o1- Apén. 1; visagantsi.
gavitagantsi 1vt. {yogavitakero} añadir, juntar o unir un pedazo o una cosa a otra. Nagatavetakaro nogamisate kantankicha tera ogonketena onti nagashitairo pashini nogavitairora. Terminé de coser mi vestido pero no me quedó, así que cogí otro pedazo y lo agregué (para aumentarlo). 2part.vr. {gavitaka} añadido/a, juntado/a, unido/a.
gavitaka V. gavitagantsi.
gavitsantsagoroatagantsi vt. {ogavitsantsagoroatakero} añadir un pedazo de tela al borde (p.ej. de una cushma para aumentar el largo). Ogari nomanchaki tenige ogonketaena, onti okakarakiivagetanakena, ovashi nagashitairo pashini nogavitsantsagoroatakero. Ya no me quedaba bien mi cushma sino que me quedaba muy corta, por eso cogí (un pedazo de) otra (cushma), lo añadí al borde (y me quedó muy largo). V. gavitagantsi, tsántsatsi, okóroa.
gavitsatagantsi vt. {yogavitsatakero} atar un pedazo de soga a otro. Ogari shivitsa orogantarira ina kamisa opatuanake, tyatimpa orogantaempa, kantankicha maika yogavitsatairo apa. La soga que usa mi mamá para solear la ropa se rompió, (y ya no tenía) con que secar, pero ahora mi papá (la arregló) atándola (con otro pedazo). V. gavitagantsi, otsa.
gavoarintsi inan.pos. {ogavoare} todo el hilo que se guarda en un huso grande gavoarintsikii. V. gagantsi2, opoa.
gavoarintsíkii inan. huso grande con palo largo. V. gagantsi2, opoa, okii.
gavoatagantsi vt. {ogavoatakero} poner hilos en un huso grande. ◊ Cuando los husos pequeños se llenan de hilo, se lo recoge en un huso grande para guardarlo hasta que haya suficiente para ponerlo en una bola, torcerlo y preparar el telar. Kamani nogavoavagetake nomampetsate tsikyari nontankugero namurokakerora nompaikakera imanchaki notomi. Mañana voy a estar recogiendo mis hilos en mi huso grande para que pronto pueda ponerlos en una bola, y después torcerlos para tejer una cushma para mi hijo. V. gagantsi2, opoa.
gavoatantagantsi vt. {yagavoatakero} avt. sacar o coger yuca ajena. Yogari gashintotiririra icha tera intsamaite, mameri iseka irashi, onti yagavoavageti, tyanirika timakotankitsi ario iatake yagakera. El yerno de mi hermano no hace chacras y no tiene yuca propia, sino que solamente se dedica a sacar de dondequiera que alguien tenga, de ahí va a sacar. bvt. recoger o traer palos, horcones. Chapi iatake Mario iragavoatera inchapoa irovetsikakera ivanko. Ayer Mario fue a traer horcones para hacer su casa. V. gagantsi1, opoa, gasekatagantsi.
gavogotantagantsi vt. {yagavogotakeri} embrujar recogiendo tierra donde la víctima ha dejado huellas. Inonavonkitivagetanakera novisarite tera irovegempa, ineiri ariori yagavogotakeri gavogotantatsirira. Mi abuelo tenía los pies muy hinchados y no se sanaba, así que pensó que tal vez lo hubiera embrujado un brujo. V. gagantsi1, vógotsi.
gavogotantatsirira m. brujo (lit. el que recoge huellas). V. gavogotantagantsi.
gavokiagantsi vt. {yagavokiakero} encontrar o tomar un camino. Impogini oatake kara samani terira oatumatero, agavokiakero avotsi ariopokirika okanti: “¿Tyanirikatyo timatsi aka?” (Cuentan que) entonces ella se fue por allí lejos donde nunca había ido, encontró un camino ancho y dijo: “¿Quién vivirá por acá?” V. gagantsi1, ávotsi.
gavokirintsi inan.pos. {irogavokire} término general que se aplica a las trampas de soga iviritsa que se colocan en los cantos de los caminos. V. gagantsi2, ávotsi, íviri.
gavokitagantsi vt. {yogavokitakeri} mostrar el camino, encaminar, acompañar un trecho en el camino. Impogini otovaigavagetanake kutagiteri okantiro: “Maikari maika tsame nogavokitaatempira piataera”. Entonces después de muchos días, le dijo: “Ahora vamos, te voy a acompañar un trecho en el camino para que puedas regresar”. V. gagantsi2, ávotsi.
gavorokitagantsi V. gaverokitagantsi.
geari m. esp. de tanagra.
gegontagantsi kegontagantsi 1vt. {yogegontakeri, ikegontakeri} poner en hamaca, hamaquear. ◊ El uso de hamacas no es tradicional, aunque cuando se contaba acerca de los demonios kasonkaatini, se decía que a ellos siempre les encontraban reclinados en sus hamacas. 2vtr., vr. {yogegontaka(ro), ikegontaka(ro)} reclinarse en una hamaca, hamaquearse. Noneapaakeri apa pishigopireaka, onti yogegontaka igegoreku. Cuando llegué, encontré a mi papá descansando reclinado en su hamaca. Opokaira pagiro oneapaakeri koki aiño ikegontaka. Cuando mi tía regresó, encontró (lit. vio al llegar) a mi tío hamaqueándose. V. kegontagantsi.
imagakera gegontamentontsiku
gegontaméntontsi inan.pos. hamaca (lit. instrumento para hamaquearse). V. gégotsi, gegórintsi.
gegontsantsi inan.pos. {igegontsa} pliegue del codo o rodilla.
gegórintsi AU inan.pos. {igegore} hamaca. V. gégotsi; la nota en gegontagantsi.
gégotsi BU inan.pos. {igego} hamaca. V. gegórintsi; la nota en gegontagantsi.
geka gekava V. kavako.