Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

sh


shitikatsakitagantsi 1vt. {ishitikatsakitakeri} poner cinturón a, amarrar en la cintura. 2vr. {ishitikatsakitaka} usar cinturón, amarrarse en la cintura. Antari pairani oyashiaku, onti yaguisetakoigi imanchaki agageigamatiri savi igunkekiku. Antari yanuivageigira ontirika yantavageigira, onti ishitikatsakiiga shivitsaku ompote ganiri otikatikatiri, aikiro ganiri ontivatiri. Antiguamente por las cabeceras la gente usaba cushmas muy largas que les llegaba hasta los tobillos. Cuando andaban o trabajaban, se amarraban por la cintura con una soga para evitar que les estorbaran o se tropezaran con ellas. ◊ Otro motivo para amarrarse la cushma a la cintura era formar una bolsa en la parte de arriba donde meter algo que uno quería llevar (p.ej. pescados durante la pesca, frutos que se estaban recogiendo). V. shitikagantsi, tsákitsi.
shitímpuri m. esp. de pajarito con pecho amarillo y espalda azul. [‣ Se afirma que este pajarito no tiene ni buche ni molleja, porque come y defeca continuamente.] V. shitagantsi1.
vinti shitimpuri tú estás defecando a cada rato (lit. tú eres pajarito shitímpuri)..
shitipagantetagantsi vi. {ishitipagantetake} tener halitosis. Otsaneapitsatakarora onevatyagete pagiri okantiro: “Gara pogari pishitipagantetanakekari, kamaketari piri”. (Cuentan que) cuando ella no quería dar suris a su nuera, le dijo: “No los comas o de repente vas a tener halitosis, pues tu padre ha muerto”. V. shititagantsi, vagántentsi.
shitipioma adj. con mal olor (un montón de algo como; p.ej. huevos, pescados). Ogari ina arakivetaka igitsoki maganiro isankoagitake pairatake shitipioma, onti ovuokakeri tera ogempari. Mi mamá cocinó varios huevos, pero todos estaban malogrados y tenían mal olor, así que botó a toditos sin comerlos. V. shititagantsi, opio.
shitirigotsirote m. esp. de escarabajo de antenas largas. [‣ Las antenas son rayadas de color anaranjado y negro; la cáscara es anaranjada con puntos negros muy destacados; emite un mal olor que penetra la mano de la persona que lo agarra.] V. shititagantsi, kotsiro.
shítiro inan. ajo-ajo (esp. de árbol). [‣ Crece en la zona del río Mantaro; es muy grande, su madera es muy suave como la madera del amasisa; tiene olor fuerte a ajos, y cuando se cocina la carne de loros que han comido sus vainas, huele a ajos.]
shititagantsi vi. {ishititake} apestar, tener mal olor. Yaparataka nocharavate, tera nonee nogemparira, onti ishititake nopakeri otsiti. Ya se ha desperdiciado mi doncella, y no la comí porque tenía mal olor; así que se la dí al perro. V. shitipagantetagantsi, shitipioma.
shito m. esp. de machín o mono negro con cara blanca. ◊ Tradicionalmente, se usaban sus cráneos en lugar de cucharas; la parte anterior, que a veces incluía los dientes superiores anteriores, servía de mango. Decir shito ovoro cara de mona negra a una persona que tiene manchas negras o moradas en la cara es un insulto muy serio; antiguamente se reemplazaba el nombre shito con el nombre koshiri en las conversaciones para evitar insultar a cualquier persona que estaba escuchando. V. kantakotagantsi.
shítona m. ninfas de las especies de libélula shigenti y sonkiponto. ◊ Se comen en patarashcas y se consideran que son muy ricas.
shitonkigagantsi 1vt. {ashitonkigakero} hacer que el hilo se enrede. Ogari terira ogote amurokera onti ashitonkigagisetanakero, ovashi otimpatusetanakero. Una mujer que no sabe juntar hilos torciéndolos los hace que se enreden, y por consiguiente lo arranca. 2vr. {ashitonkigaka} enredarse, estar enredado/a. Ogari notsagaro otsaasetanaka tsarere tsarere ontaikasetaka, impo notankugavetaaro ashitonkigaka niganki tyampa nonkantaero. Mi sedal se desenrolló tsarere tsarere y estaba amontonado en el suelo, entonces traté de enrollarlo otra vez, pero estaba tan enredado (que no tenía) cómo arreglarlo.
shitovi
shitovi inan. esp. de hongo o callampa comestible de color anaranjado o morado claro. [‣ Crece en los árboles recién tumbados y quemados.]
shitsa m. esp. de lombriz de agua. [‣ Tiene más o menos 30 centímetros de largo; parece que es igual a ambos extremos y que no tiene ni cabeza ni cola; abunda en las quebradas.]◊ Se le coge para usar como pulsera amarrándola en la muñeca donde se muere y se seca pareciendo un hilo tieso o duro; dura semanas. Tradicionalmente se decía que si un niño la sobaba con las manos, esto le ayudaría a torcer bien sogas de fibra para hacer bolsas de malla, etc. V. itsa.
shitsaagantsi vt. {yashitsaakeri} remedar o imitar lo que otro está diciendo en ese mismo momento. Tera inkañogete notomi, ikemakerira iniakera inkaara kasuvarerini, yashitsaakeri. Mi hijo no se porta como debe, porque endenantes cuando escuchó que hablaba el demonio kasuvarerini, lo remedó. ◊ Remedar lo que otros dicen se considera que es algo insultante o una forma de burlarse; así que según se decía tradicionalmente, había varios pájaros y animales que no se debían remedar para evitar que hicieran daño al que los remedaba. Yogari toteini tera irashitsaenkani, ikantaigi: “Pashitsaerira onti onkaratakempi kotsiro”.  No se remeda al pájaro toteini, porque dicen que si lo remedas, te vas a cortar con un cuchillo. Gara pashitsairi makava. Pashitsaakeririka, piatakerika inkenishiku, inenketagakempi imarankete. No debes remedar al gavilán makava. Si lo remedas, y vas al monte, te va a morder una serpiente (lit. te va a poner su serpiente como collar). Pashitsaakeririka yotoni, irogakempi manii. Si remedas a un tucán, te va a picar una isula.
shítsatsi inan.pos. {ishitsa} arteria; vena; músculo; tendón. V. otsa.
shiváegi m. térm. gen. para pececillos (p.ej. mojarritas y sardinas).
shivaririkíiri adj.sust. varicoso/a, que tiene várices. • Mayormente se usa este término para referirse a personas con extremidades tan delgadas o flacas que claramente se le ve las venas o arterias, especialmente las várices. Ogari pirento oneakera nokanomaakerora, okisakenatyo kara oninatakena okantakenara: “¡Otsimaakenatyo okanomaakenara shivaririkiiri, garatyo nokematsatiro!” Al ver que la reprendía, mi hermana se molestó conmigo y me insultó diciéndome: “¡Me da cólera que me reprenda esa (mujer) varicosa, y no le voy a hacer caso!” V. okii.
shivárona inan. esp. de palmera parecida al pijuayo. [‣ Tiene espinas como las de la chonta; el cogollo es comestible; las semillas son muy redondas y se comen cuando están tiernas y bien cocinadas.]
shivatetagantsi vt. {ashivatetakeri} ahogar; asfixiar, sofocar, quitar o tapar la respiración (p.ej. con agua, polvo, humo, viento fuerte, ají). Iokajaigara, ashivatetakeri nia ikamanake. Cuando (una persona) se ahoga, el agua la asfixia y muere. Avoreempira tsitikana, ashivatetakempi. Cuando el ají te hace toser, te asfixia. Ipotakera apa itsamaire, iatake ige yogiatanakerira. Noavetaka naro atake ashivatetanakeri oenka, gatatame noati inkamakeme. Cuando mi papá fue a quemar su chacra, mi hermanito fue siguiéndole. (Cuando) yo fui, el humo ya estaba asfixiándole y si no hubiera ido, habría muerto.
shivatsakirontsi inan.pos. {oshivatsakiro} la pita con que se amarra a una niña para conseguir su buen desarrollo.
shivatsakitagantsi 1vt. {oshivatsakitakero} poner una pita en la cintura de una niña o un poco más abajo de la cintura. ◊ Tradicionalmente, a las niñas se les amarraba con una pita floja un poco más abajo de la cintura con el deseo de conseguir su mejor desarrollo; las pitas con las cuales las amarraban a veces se quedaban toda la vida o se cambiaban de vez en cuando si se malograban o se gastaban. Pairani ogari tsinaneegi ogameiga oshivatsakiigirora oshintoegi onkimotakeniri ovatsa. Antiguamente las mujeres tenían la costumbre de amarrar pitas un poco más abajo de las cinturas de sus hijas para conseguir su mejor desarrollo. 2vr. {oshivatsakitaka} usar pita en la cintura o de la cintura para abajo. V. shitikagantsi, tsákitsi.
shivaviríkiti f. renacuajo de la ranita takokoni. ◊ Se cogen con redes shiriti para comer en patarashcas.
shiveshiveitagantsi vi. {oshiveshiveitake} tener nudos (madera). Tera onkusote kamua aserogotaterora, teranika oshiveshiveite. (La madera) de capirona no es dura (sino que es fácil de) cepillar tablas, porque no tiene nudos.
shivicháganto inan. esp. de ají muy picante. [‣ Es medio largo, delgado y encorvado.] V. shívitsa, ókana.
shivichamaranke m. esp. de serpiente delgadita pintada. V. shívitsa, maranke.
shivichapa inan. esp. de plátano. V. shívitsa, opa.