Search results for "tsaagantsi"

tsaakotagantsi 1vt. {itsaakotakeri} desatar a alguien o algo que está dentro de algo o amarrado a algo; sacar de una trampa de soga. Itimaigi pashini matsigenkaegi yogashivageigi kanari, impo ipaagantakarora, ikamosotakeri itsaakotakeri. (Cuentan que) había otra gente que puso trampas para coger pavas, y más luego cuando (las pavas) fueron cogidas en las trampas, se fueron a sacarlas. Ikentake apa kemari ishinkotakeri. Iposatanakera iponatakeri tsipanaku yogusotakeri, impo yamakeri pankotsiku otsaakotavakeri ina ogaraakerira nosekataigakara. Mi papá mató a un tapir con flecha y lo ahumó. Cuando estuvo ahumado, lo envolvió en hojas de bijao, lo amarró bien y lo trajo a la casa donde mi mamá lo desató, lo cortó y nos lo comimos. 2vr. {itsaakotaka} desatarse, zafarse (de algo a lo que está amarrado, de una trampa de soga). Noatakera noneantakera, notsatakovetanakari notsitite ganiri ipoki, impo nagiro avotsiku ikenapai. Ariorokari itsaakotanaka. Cuando fui a visitar, dejé a mi perro amarrado para que no viniera también, pero cuando ya estaba a medio camino (me dí cuenta que) vino (siguiéndome). Seguramente se habrá desatado. V. tsaagantsi; -ako 4.8.1.1.

tsaagantsi 1vt. {itsaakero} desatar, desamarrar; descoser; desovillar. Ishonkavetanaka pairo mameri pavitsi ikaemamatanaketyo: “Igeee, ¿matsi tyara nokantakempi oga pipavirenkakotanakena?”, ariompatyo itsaanakerori tsarere tsarere. (Cuentan que) él miró hacia abajo y vio con sorpresa que ya no había escalera y gritó: “Hermanooo, ¿qué cosa te he hecho que estás dejándome sin escalera?”, pero él seguía desatándola tsarere tsarere. 2vr. {otsaaka} desatarse, estar desatado/a; descoserse, estar descosido/a; desovillarse, estar desovillado/a. Atake amaatanake novito, noneiri ariori opatuanake oshivitsate, impo nokamosovetaro onti otsaaka. Sa tyanirorokari tsaakotutakenaro. Mi canoa se fue río abajo y pensé que se había arrancado la soga (con que se sujeta al árbol), pero cuando la revisé no era así, sino que había sido desatada. Pues (no sé) quién la habrá desatado.

tovatsaagantsi 1vt. {itovatsaakeri} cortar carne en trozos, cortar un trozo de carne. Impo ipokapai oime yamake osheto itsatimatapaake itovatsaapai iokimovetari ivakitsate tera irageri. (Cuentan que) luego su esposo vino trayendo monos maquisapas y al llegar se puso a cortar un trozo y lo botó hacia su gavilán, pero él no lo recibió. 2vr. {itovatsaaka} cortar trozos de carne de su propio cuerpo. Ikenkiagani pashini matsigenka iposantevintsatakara ikiiro tovatsaacha. Se contaba antiguamente que hubo un hombre que tenía la rara costumbre de cortar trozos de carne de su propio cuerpo. V. totagantsi, vátsatsi, tovachaagantsi.

tovachaagantsi vt. 1{itovachaakeri} • dim. de tovatsaagantsi 2cortar un trozo de carne muy pequeño. Itovachaakeri samani akapachani ipakena, ovashi nochopitakerira. Él cortó un trocito del majás y me lo dio, así que hice un guisado con esto.

timpatsaagantsi 1vt. {itimpatsaakeri} enderezar (p.ej. las piernas de un niño). Otimpatsaakeri otomi pagiro onkitsogaenerira igute okentakerira kuri ivonkitiku. Mi tía enderezó la pierna de su hijo para poder sacarle una espina de pijuayo que se le había metido en el pie. 2vr. {itimpatsaaka} tener las piernas extendidas, extender las piernas. Maika nontimpatsaakempata. Antari inkaara notononkakera shinki nokurotakara noampagetanaketyo kara. Ahora sí voy a extender mis piernas. Endenantes cuando estuve moliendo maíz en el batán, las tenía dobladas y estaban bien adormecidas.

shitsaagantsi vt. {yashitsaakeri} remedar o imitar lo que otro está diciendo en ese mismo momento. Tera inkañogete notomi, ikemakerira iniakera inkaara kasuvarerini, yashitsaakeri. Mi hijo no se porta como debe, porque endenantes cuando escuchó que hablaba el demonio kasuvarerini, lo remedó. ◊ Remedar lo que otros dicen se considera que es algo insultante o una forma de burlarse; así que según se decía tradicionalmente, había varios pájaros y animales que no se debían remedar para evitar que hicieran daño al que los remedaba. Yogari toteini tera irashitsaenkani, ikantaigi: “Pashitsaerira onti onkaratakempi kotsiro”.  No se remeda al pájaro toteini, porque dicen que si lo remedas, te vas a cortar con un cuchillo. Gara pashitsairi makava. Pashitsaakeririka, piatakerika inkenishiku, inenketagakempi imarankete. No debes remedar al gavilán makava. Si lo remedas, y vas al monte, te va a morder una serpiente (lit. te va a poner su serpiente como collar). Pashitsaakeririka yotoni, irogakempi manii. Si remedas a un tucán, te va a picar una isula.

itimpatsaaka V. timpatsaagantsi.

itimpatsaakeri V. timpatsaagantsi.

sekatsi

sékatsi inan.pos. {iseka} yuca, mandioca; comida en general. ◊ Tradicionalmente los matsigenkas respetaban a la yuca como a una cosa sagrada pensando que ella les había sido regalada por la luna (véase kashiri). Se decía que para la yuca, la luna era su padre y si no se le trataba bien, pediría a su padre llevársela otra vez y por consiguiente los matsigenkas se morirían de hambre. Nunca se la maltrataba: se tenía mucho cuidado de no romper las ramas de las plantas, y siempre mantenían limpios y cultivados los yucales; no se sacaba la yuca antes del año de ser sembrada, comparándola con una adolescente que se esperaba madurar durante una buena temporada antes de ser entregada en matrimonio (véase gatavatsaagantsi); se la sacaba de la tierra con cuidado de no romperla ni cortarla con el machete.. Gara pikarasetiro sekatsi onti onkaemanake: “Apaa, paganaena”. No debes machetear las yucas (cuando las sacas), o gritarán: “Papáa, ven a llevarme.” Antari onaronkashitakotakera sekatsi avuatanakarora shivitsa onkaemake: “Apaa, paganaenara onti yovashigantavageitakena yavuatanakena maranke”. Si hay mucha mala yerba en la chacra y los bejucos comienzan a rodear las plantas de yuca, ellas van a gritar: “Papáa, ven a llevarme porque me han abandonado y las víboras me están rodeando.” ¶ Entre las normas tradicionales del consumo de la yuca estaban no desperdiciarla dejando caer pedacitos al suelo y nunca botar lo que sobraba sino guardarla para comerla después. ¶ El criterio más importante que se usaba para determinar si uno que no hablaba matsigenka era ser humano o demonio era si comía yuca; se decía que los seres humanos comían yuca pero los demonios no la comian; aun se ha escuchado decir que si el demonio kasonkaatini, por ejemplo, hubiera comido yuca, se hubiese convertido en ser humano y no hubiera hecho daño a la gente. ¶ Tradicionalmente se pensaba que la yuca cantaba y oraba a favor de sí misma en canciones (amañaventake oniaventaka); las mujeres también cantaban a favor de ella (amañaventakotakero) para que no se termine. Además, a pesar de que los tubérculos de la planta kuro no son comestibles, se la sembraba en cada yucal para que intercediera ante la luna, padre y dueño de la yuca, a favor de los matsigenkas rogándole que no la llevara a su lugar de origen. A veces se ponía un poco de yuca machucada en una vasija de calabaza pamoko y se lo colocaba al lado del yucal para que la yuca no muriera. Ogari kuro okemakotagani iroro niaventiro sekatsi opintsatarika oataera iriku kashiri, oniaventavairo okantakerira iri: “Gara pamiro”, ovashi tera oate. Antari gara onti niaventiro oataetyo, antari oatera oga onkenake onkamaatanake ontsonkatanakempa magatiro tatampa ogaenkani. Se cuenta de la planta kuro que es la que intercede por la yuca cuando ella desea irse donde su padre la luna, ruega por ella diciendo a su padre: “No te la lleves”, entonces no se va. Si no fuera por ella, la yuca se iría, y si ella fuera, ahí mismo se pudriría toda la yuca y se acabaría toda en toda la tierra: no habría qué comer. ¶ Tradicionalmente se decía que la razón por la cual la yuca no se pelaba fácilmente durante el tiempo de sequía era que el árbol amasisa se quitaba su cushma y se la ponía a la yuca. • Mayormente, pero no exclusivamente, la forma no poseída sékatsi se refiere a la yuca, mientras la forma poseída se refiere a la comida en general o a yuca con un dueño especificado; la forma -seka aparece en temas compuestos con el sig. de comida en general o de cierta comida específica (p.ej. isekaporoki ananekiegi los pedacitos de comida de los niños (que dejan caer al suelo; yagasekatantavageti notineri mi yerno saca yuca ajena). V. sekatagantsi, tsitíkana, niaventagantsi, katagianetagantsi.

pishintsaagantsi vt. {ipishintsaakero} poner algo ensartado en el suelo. Yogari notomi yamake shima ipishintsaakeri menkotsiku. Mi hijo trajo pescados ensartados, y los echó en el piso. V. pi- Apén. 1; oshintsa.

ipishintsaakero V. pishintsaagantsi.

parintsaagantsi vi. {oparintsaake} colgarse, crecer desde arriba hasta abajo (p.ej. sogas, bejucos, raíces). Ogari tapetsa onti opirinitake enoku otsegoku inchato oparintsaake otsa. El támishi crece arriba en las ramas de los árboles, y sus sogas llegan hasta abajo. Pairani yovarintsaakero apa shivitsa ivankoku intsatakotakera irinkine ganiri yogaro sagari. Maikari maika aityokya oparintsaake. Hace tiempo mi papá colgó una soga en su casa para colgar su maní, y que así no se lo comieran los ratones. Ahora todavía está colgado allá. V. parigagantsi, otsa, varintsaagantsi.

itovatsaaka V. tovatsaagantsi.

itovatsaakeri V. tovatsaagantsi.

patsaagantsi vi. {ipatsaake} avi. deshacerse, descomponerse (p.ej. carne demasiado cocinada o podrida, papel mojado). Yagakeri notomi maranke pairorira ikepigatake, inonavagetanake ovashi ipatsaanake. Una víbora muy venenosa mordió a mi hijo y comenzó a hincharse y después se descompuso. Antari ponkoterira ityomiani atava, pairo pogikovaakeri oga inkenake impatsaanake, ontivani gotaachane itonki. Cuando cocinas una gallina tierna, si la cocinas (lit. si la haces hervir) por largo rato, rápidamente la carne va a deshacerse: solamente van a quedar los huesos. bvi. tener úlceras o heridas; tener ubrera. Yogari notomi tera intsomitae, ontitari kantankicha ipatsaanakera ivaganteku. Mi hijo no mama, porque tiene ubrera. V. patsavagantetagantsi.

pantsaagantsi 1vt. {ipantsaakero} extender (p.ej. soga, hilo). Ipantsaakero itsagaro intsatakerora onkatinkatsatanakeniri. Está extendiendo su sedal para colgarlo y enderezarlo. 2vr. {opantsaaka} estar extendido/a (p.ej. soga, hilo). 3vi. {opantsaake} devanar una telaraña. Impogini ineake pisaro ineiro opantsaavagetake overaanatakerira itsamaivagetakera. (Cuentan que) luego él vio a una araña que estaba devanando una telaraña y le fastidiaba mucho (impidiendo su trabajo) mientras cultivaba. V. pantsatagantsi; -a4 4.8.3.9; otsa.

ipantsaakero V. pantsaagantsi.

ipatsaake V. patsaagantsi.

apatsantsaakari V. patsantsaagantsi.

apavatsaaka V. pavatsaagantsi.

ovevatsaaka V. vevatsaagantsi.

otsaaka V. tsaagantsi.

oparintsaake V. parintsaagantsi.

opantsaaka V. pantsaagantsi.

opantsaake V. pantsaagantsi.