Resultado de búsqueda de "impa"

saamentatagantsi vi. {osaamentatake} avi. ser transparente; estar limpio/a (algo plano y delgado; p.ej. la hoja de un cuchillo o machete). Osaamentatake isavurite ige, okyatari ikivanai inkaara itsamaivagetutira. El machete de mi hermano está muy limpio, porque lo acaba de lavar inmediatamente después de haber ido a cultivar. bvi. estar sin mango (un cuchillo o machete). Maika tyatimpa nonkarasetantakempa. Otimavetakaniroro nosavurite, onti okavirenkake saamentamatake. Ahora no sé con qué voy a rozar. Tengo machete pero se le desprendió el mango, y ya solamente le queda la hoja. V. saankagantsi1, omenta.

vetsaagantsi vt. {yovetsaakero} arreglar o rearmar una trampa de soga íviri. Ikamosotakero irivire, itsaakotakeri kanari, yagagetakeri. Imatairo aikiro yovetsaanairo, iatai ipitai parikoti yogiaira impaagaera pashini. (Cuentan que) él fue a revisar sus trampas, desató las pavas (atrapadas) y las juntó. Arregló sus trampas otra vez y fue a sentarse otra vez en otro sitio a esperar que cayeran más. • Mayormente se usa la forma yovetsaanairo o yovetsajairo; se refiere a arreglar una trampa que por algún motivo se ha caído o que ha cogido algún animal o ave; cuando recién se la pone se usa el término gashitagantsi2. Omirinka iatamanake apa yovetsajairora irivire ontsarinkakara. Todas las mañanas mi papá va temprano a arreglar otra vez su trampa por si acaso se haya caído. V. ve- Apén. 1; otsa.

matsipanko

matsipanko m. esp. de pájaro bonito de color negro con cabeza y pecho blancos, y cola partida como la cola de la golondrina. [‣ Es parecido a una golondrina grande, vuela en grupos, no es comestible y no se le ve con frecuencia. Tiene la costumbre de sacar hojas, enrollarlas, asegurar los rollitos engomándolos con su saliva y dejarlos caer en el monte. Algunos afirman que cuando uno desenrolla uno de estos rollitos se encuentra un gusanito verde que es casi microscópico; por eso otros dicen que no se encuentra nada..]◊ Tradicionalmente se decía que para este pájaro las orugas eran maní, y cuando dejaba caer las hojas enrolladas, pensaba que estaba sembrando su maní. Por eso se dice: Inti pankitiririra poroshitopage. Él es el sembrador de las orugas. Se afirma que donde vuela se encuentran muchas orugas o larvas; p.ej. poroshito, kororo, shigopa, tsiaro. Por eso, cuando a una persona se le antoja comer larvas suplica al matsipanko: “Pisari, pisari, pimpankitakera pinkine”. “Abuelito, abuelito, siembra tu maní”.. V. seripigari.

matsikatantagantsi AU matsitantagantsi BU vt. {imatsikatakeri AU, imatsitakeri BU} embrujar, hechizar. Itsimaventakarora tsinane, imatsikatakero yamasurentanakero osure enoku yovirinitakero osataganaku sega, ovashi okamanake. (Según se afirma) si (un brujo) se molesta con una mujer, la embruja llevando su alma a lo alto y poniéndola donde están unidas las ramitas de la palmera ungurahui; por consiguiente ella muere. ◊ Tradicionalmente se pensaba que bastaba la palabra de un matsikanari para embrujar a una persona, quitarle su alma y hacer que muriera. El significado de lo que decía era siempre lo opuesto a las palabras que usaba. Inintakerorika tsinane ikantavetakaro, kantankicha irorori tera oninteri, ikantanakero: “Nani samani pintimake. Gara tatoita gimpi”. Okutagitevetanaka oga okenake omantsigatanake, pa imatakero yagasurentakero. Si quiere a una mujer y se lo dice, pero ella no lo acepta, él le dice: “Está bien, ya vas a tener larga vida. Nada te va a pasar”. Al día siguiente amanece enferma, porque ya la ha apiolado quitándole su alma. Pairani otimake tsinane matsikanari okantumatakerira ovisarite: “Inkametivagete novisarite, makeri nontsomaakerira”, oga ikenake yonkaraa ikaemavatanake ovashi ikamanake, pa omatakeri omatsikatakeri. (Se afirma que) antiguamente había una bruja que apenas dijo de su nieto: “¡Qué lindo mi nieto! Tráemelo para que lo marque”, ahí mismo se cayó y comenzó a gritar y murió, porque ella lo había apiolado embrujándolo. ¶ Antiguamente se decía que en el momento en que un matsikanari quería embrujar a una persona, se escuchaba un sonido en la noche como si estuviera pasando una bala a alta velocidad. Si el brujo quería que su víctima muriera, ella sentía como si el peso de una piedra le apretara el pecho; de otra manera sentía dolor en otra parte del cuerpo. ¶ A pesar de que se decía que mayormente bastaba la palabra o el deseo de un brujo para producir los efectos deseados, a veces ellos también utilizaban residuos de la comida de sus víctimas. Se referían a esto con el término gakotantagantsi lit. recoger con respecto a, término que también se usaba para referirse a las acciones de insectos que comían residuos de comida de los niños y así causaban, según se pensaba, que ellos se enfermaran. Se decía que cuando un brujo recogía pedacitos de comida de su víctima, esto podría dar como resultado que ella se quedara con solamente encías sin dentadura. Onkaraanake irai irampevogonaitanakempa. Sus dientes van a romperse y va a quedarse con solamente encías sin dentadura. ¶ También se usaba el término gavogotantagantsi (lit. recoger huellas) para referirse a la brujería que incluía recoger tierra de las huellas dejadas por la víctima. A veces también se recogían pedacitos de trapos y cualquier otra cosita que le pertenecía. El resultado esperado era que los pies de la víctima se pudrieran y ella muriera por las complicaciones. Inkogakerika matsikanari iragavogotakempira, iragakero kipatsi pikityatakarira, pisekaporoki, pimanchakishiteki, posante, imponatakero tsipanaku, ontirika impiatakero kapiropiku, impo inkitatakotakero kipatsiku ontirika niganki tsitsipokiku, impo pisompotanake oveseganakempa pigiti ovashi pinkamake. Si un brujo quiere embrujarte, cogerá tierra donde has andado, pedacitos de tu comida, trapitos de tu ropa, varias cosas, las envolverá en una hoja, o las meterá en un tallo de bambú, entonces la enterrará en la tierra o debajo del centro de la candela dando como resultado que tendrás chupos y tus pies se pudrirán y morirás. ¶ En vez de enterrar el paquete con las pertenencias, especialmente en ciertas zonas, algunos hacían un hueco en un árbol catahua y lo metían adentro tapándolo bien. La víctima se quejaba de dolores en el pecho. Se decía que el único remedio era encontrar el paquete y lavar bien o destruir las cosas que contenía. Las personas que creían ser embrujadas también se curaban con la patquina igéntiri, la mucura chariro, y la yerbita matsishi. Yagakotantira onti ipiatakotakeri kamanaku, okatsitanake inegiku, okantanakeri sorererere ovashi impatsaanake inkamakera garikara yogavintagani. Cuando embrujaban ponían las cosas envueltas en un árbol catahua, y el pecho (de la víctima) comenzaba a arder y se pudría (por dentro), y si no se le curaba, se moría. ¶ Las dos maneras más recomendadas para prevenir ser embrujado eran no andar en la oscuridad, y mantener aseado el ambiente sin dejar caer pedacitos de comida o botar basuras, trapos, etc. alrededor de la casa o en el camino. V. chonteatagantsi, matsíkantsi, matsikanari.

tsivotagantsi 1vt. {itsivotakeri} avt. alumbrar. Inkaara sagiteniku iniake kashigerori, impo notsivotakeri ikentakerira nojime. Anoche ha estado cantando una especie de lechuza, la alumbré, y mi esposo la flechó. bvt. prender fuego y quemar. Yogari icha iperatanakarira chompita itimanakera yoveraanakerira, yovetsikai pashini ivanko parikoti irorokya iatantaa. Ogari ogantagarira itsivotakero yapevokiakero. Mi hermano estaba tan aburrido de las cucarachas que estaban en su casa fastidiándolo que construyó otra nueva en otro sitio y se fue a vivir en esta. A la vieja le prendió fuego destruyéndole totalmente. 2vi. {itsivotake} alumbrar. Tyanirika noneventaka inkaara sagiteniku itsivotake anta intati, impa irirorakari atankitsi icha. (No sé) a quién habré divisado en la noche cuando estaba alumbrando allá al frente del río, tal vez era mi hermano el que fue allá. • Cuando aparece con -vage cont. significa ir de noche alumbrando el camino o ir a cazar alumbrando los ojos de los animales hasta poder apuntarles. Algunos cazadores son tan diestros que pueden hacerlo alumbrando y apuntando a la vez. Tradicionalmente se alumbraba con sagiteri; actualmente se prefiere usar una linterna. Inkaara sagitegetiku noaigake notsivovageigakera, impo noavageigake samani noneaigiro osaamenkiaatanake maniro, notsivoigiro aratinkake, ovashi itonkakero apa. Anoche fuimos a alumbrar (buscando algo que cazar), fuimos lejos y de repente vimos que brillaban los ojos de un venado, lo alumbramos y ahí estaba parado, así que mi papá lo baleó.

pavenkikiagantsi vt. {ipavenkikiakeri} pasar piripiri a otra persona. ◊ Mayormente el piripiri fue pasado del dueño, o de la dueña, a un pariente de la próxima generación, junto con las indicaciones de para qué sirve, cómo se prepara y cómo se administra. Yogari shintarorira ivenkiki ipavenkikiakeri itovaire, impo irirokya pairi itomi, iraniri, tyanirika ikogake impakerira. El dueño del piripiri lo pasa a uno de sus parientes, luego él a su vez lo da a su hijo, a su sobrino o a cualquiera a quien quiera darlo. V. pagantsi, ivénkiki.

pirinitagantsi vi. {ipirinitake} avi. sentarse. Yoganairo itsinanetsite otsitiaku ikantiro: —Pimpitake kara. Okanti: —Je'ee —opirinitake. (Cuentan que) dejó a su mujer en la boca del río y le dijo: —Siéntate por ahí. —Está bien —dijo ella y se sentó. ◊ Tradicionalmente, como era costumbre pasar el periodo de la regla sentada al lado de la candela, en el BU se empleaba una forma de este término que comprendía un sufijo de modo real, como eufemismo para referirse a estar con la regla; en el AU se empleaba también una forma de pitagantsi1. —¿Oga piniro? —Aiño opirinitaira. —¿Tu mamá? —Está con la regla (lit. está sentada). bvi. crecer encima de una rama o un palo. Ogari tapetsa onti opirinitake enoku otsegoku inchato, oparintsaake otsa. El bejuco támishi crece arriba en la rama de un árbol, y sus sogas caen abajo. cvi. estar (p.ej. una ampolla en la piel). Yogari notomi ishomporekitanake itasagiiku pakitsotiro opirinitake arioshinkantarikatyo kara. Tatarika gakeri, impa irirorakari santiakeri kamato. Mi hijo tiene una sola ampolla en la canilla que se ha levantado muy grande. (No sé) qué le habrá pasado, de repente puede ser que le ha quemado un insecto kamato. V. virinitagantsi, shirinkagantsi2.

shimpetakotagantsi 1vt. {ishimpetakotakeri} coger en una trampa shimperentsi. Ikonataganira shima, onti ishimpetakotunkani impaagakera ganiri ishiga. Cuando se pesca con barbasco, se cogen los peces en la trampa atrapándolos para que no se escapen. 2vr. {ishimpetakotaka} estar cogido/a en una trampa shimperentsi. Noatutira oaaku, noneapaakeri shima ishimpetakotaka, tyanirika shimpetakotakeri, noate naguterira. Fui al río y, al llegar, vi pescados cogidos en una trampa, (no sé) quien habrá puesto la trampa; voy a traerlos. V. shimpetagantsi; -ako 4.8.1.1.

shinetagagantsi vtr. {ishinetagakari} estar de acuerdo con lo que otra persona quiere hacer; encubrir a otro o alcahuetearlo por algo malo que está haciendo. Pineavetakaro pinevatyagete aiño shintarorira, kantankicha atanatsi pishinetagarira pitomi iragakerora, tera pinkantumateri. Tú sabías (lit. habías visto) que tu nuera tenía marido (lit. un dueño), sin embargo has estado de acuerdo en que tu hijo la tomara y no le has dicho nada. Yogari apa ishinetagakenaro nosankevantakera nogotakeniri. Mi papá está de acuerdo en que vaya a estudiar para aprender. Yogari koki ishinetagakenaro irishinto impakenarora. Mi tío está de acuerdo en darme a su hija. V. shinetagantsi; -ag 4.8.1.6.

iriro pron. él. Nopavetakari notomi inki impankitakerora, impo teratyo impankitero. Maika impatyo iriro nompake irapitene, irirorakari pankitakerone. Le dí a uno de mis hijos maní para que lo siembre, pero no lo sembró. Ahora voy a darle al otro a ver si él (lit. posiblemente él) lo va a sembrar. V. iriroegi.

irororákari iroákari pron. habrá sido o será ella, ésta o ésa. Mamerisano sekatsi nonkotanaera paita nosekatanaempara, impa irororakari nankishitanae parianti, iroro noganaempa. No hay nada de yuca para cocinar más tarde para la cena, (así que) tal vez ase plátano para tener algo que comer. V. iroro; -rakari 4.15.11; irirorákari.

vivatagantsi vt. {yavivatakero} recoger polvo o algo pulverizado con la mano. Ikisakerora iritsiro notomi, yavivavetakaro impaneki intiakitakeromera nokantavitakeri. Mi hijo estaba molesto con su hermana y estaba recogiendo arena con la mano para echársela a sus ojos, pero se lo prohibí. V. vitagantsi2, kípatsi.

impa adv. o es que, o será que, tal vez, quizás. • Siempre precede a un adverbio o pronombre con el sf. -rorokari posibl. o -rakari prob.. Okantiri iriniro: “Notomi, ¿tyara okantakara omirinka piantetanake anta, tera pimpirinitumatae pintsamaivagetaera? Impa irororakari pineake nevatyage”. (Cuentan que) su madre le dijo: “Hijo, ¿cómo es que te vas todos los días allá (al monte) y ni siquiera te quedas (un día) a cultivar la chacra? O tal vez sea que te has encontrado con mi (futura) nuera”.

impaa impaa onom. grito del ave nárani. V. naraagn, naraagn.

impáneki inan. arena, arenal. V. opane, okitsoki.

impanekia inan. agua que contiene arena. V. impáneki, óani.

impanekiama adj. arenosa (agua). V. impanekia.

impanekiari adj.sust. con lecho de arena sin nada de piedras (río). V. impáneki, óani.

imparage inan. playa cubierta de piedras.

imparágeki inan. playa cubierta de cascajo. V. imparage, okitsoki.

impashinite, impashinivagete V. pashinitagantsi.

impatyo adv. depende de (la persona indicada). Nopintsavetaka nompokakemera, kantankicha impatyo viro pikogakerika pamanakenara. Yo quisiera ir contigo (lit. venir), pero depende de ti si quieres llevarme. Impatyo viro se utiliza cuando el que habla ha expresado un deseo o una opinión, pero deja la decisión al otro al que se dirige; en cambio, virompatyo viro se utiliza como respuesta a alguien que pregunta sobre algo que el mismo debe saber o sobre lo cual debe tomar una decisión; también se usa cuando uno quiere que el que pregunta haga lo que quiera o tome la decisión.

impita m. esp. de animalito acuático (reg. chancho chancho). Yogari impita ikantagani mampetsa. Antari pimpaitakeririka, gara pagiri, onti iromanakempa. Al chancho chancho se le dice pita. (Tradicionalmente se decía que) si lo llamas por su nombre, no lo vas a poder coger porque se esconderá. [‣ Se parece al ciempiés; las patitas no son resistentes sino un poco débiles. Vive en el agua debajo de las piedras y es comestible.]◊ Para poder cogerlos, se les dice mampetsa.

impogitánkitsi s./inan. el o la que vino después o al último. Naketyo pokaigankitsi inkaara. Yogari ani ikyaenka impogitankitsi maika. Nosotros hemos llegado más temprano. En cambio, mi cuñado recién está llegando. • Para referirse a la persona que va a venir después o al último, se agrega el sf. -neirr.est.; cuando impogitankitsi aparece con -vage cont. indica a alguien que viene al último un buen rato después que todos los demás, o varios otros, han llegado. Notomi, piate piivatanaera pintsatimatanakera tsikyari pogonketaempa pimpapaakerira piri imire, narokya impogitaatsine paita. Hijo, vete adelante y apúrate para llegar rápido y dar la bebida a tu papá, yo vendré más luego (después que los demás). Impogini imavagetanaka kemari irirori, iriro impogivagetanankitsi. (Cuentan que) finalmente vino el tapir que venía al último (después que todos los otros animales). V. impogini, pogitagantsi; -ne2 4.15.9.

vitakoatagantsi vt. {yovitakoatakero} poner a un lado (un líquido que está en un recipiente). Yogari sariantacharira inkisantera, impaavetavakenkani shitea gara yoviikaro onti irovitakoatakero. Cuando se sirve masato a un visitante que ha venido con intención de pelear, no lo toma sino que lo pone a un lado. V. vitagantsi1, óani; -ako 4.8.1.1.