Resultado de búsqueda de "naatagantsi"

vetakaatagantsi vt. {yavetakaatakeri} agarrar en el agua. Navetakajaigiri shima ikyara kamanankitsi ikonataganira. Agarramos a los peces cuando recién están muriéndose en una pesca con barbasco. V. vetakagantsi, óani; la nota en konaatagantsi.

vena, vena, vena onom. acción de balancearse (pelo largo y abundante). V. soronkavenaatagantsi.

vemaronkaatagantsi 1vt. {yovemaronkaatakero} colocar varios objetos muy juntos en el agua o encima de ella ocupando una buena extensión o espacio. Ikitaavitake notomi tovai kapiro yovemaronkaatakerotyo kara omonkiaku. Mi hijo puso muchas trampas de paca debajo del agua para que entren carachamas; las puso muy juntitas de manera que casi llenó todo el espacio en la poza. 2vr. {ovemaronkaataka} nadar juntos o estar muy juntos en el agua (p.ej. muchos peces o renacuajos nadando juntos en la superficie del agua o dentro de ella); flotar juntos sobre la superficie del agua (muchos objetos). Inkaara noneanakero inkiro anta avotsiku aiño ovemaronkaataka. ¡Arioratyo aityoratyo inkaare anta! Maika kamani noatake nonkonatuterora. Endenantes cuando iba por el camino, encontré muchos renacuajos que nadaban muy juntitos en una laguna. ¡(No sabía que) había una laguna por allí! Ahora sí mañana iré a cogerlos con barbasco. V. ve- Apén. 1; óani, vemaronkaagantsi, maronkaatagantsi1; la nota en konaatagantsi.

vashitagantsi 1vt. {yovashitakeri} hacer un tambo del tipo vashirontsi (para alguien o algo), cubrir con hojas en forma de techo. Ikamovagetakera apa chapi, opariganake inkani, impo yovashitakeri ige ityomiani ganiri otsoasetiri. Cuando mi papá estaba pescando con barbasco el otro día, comenzó a llover; entonces mi hermano hizo un tambito para que (nuestro hermanito) pequeño no se mojara. 2vr. {yovashitaka} hacer tambo vashirontsi para uno mismo, cubrirse con hojas en forma de techo. Impogini ikantiro itsinanete: “Tsame anta magashinkevageigakera inkenishiku”. Iaigake, maani anta yovetuigetakero, yovashitaka imagaigake. (Cuentan que) más luego él dijo a su mujer: “Vamos allá a vivir por el monte”. Se fueron, él limpió un pequeño lugar, hizo una pequeña casita y vivieron allí. V. o1- Apén. 1; pashitagantsi1; la nota en konaatagantsi.

tsotenkagantsi 1vt. {itsotenkakero} incluir todo; completar alguna acción que comprende, p.ej., toda la zona o a todas las personas. Yogari apa ipunageigakeri maganiro mutakoigakeririra, itsotenkaigakeri ipaigakerira savuri. Mi papá ha pagado a todos los que le han ayudado, dándoles a toditos un machete a cada uno. 2vr. {itsotenkaka} hacer algo a todas partes de su propio cuerpo; ser incluidos todos (p.ej. todos los objetos, todas las personas). Chapi ikonajaigakera, tera intime shima. Maani yagageigake, kantankicha itsotenkaigaka maganiro yagaigakera maanipage. Ayer cuando echaron barbasco al río, no había (muchos) peces. Cogieron muy pocos, pero todos cogieran un poco. V.la nota en konaatagantsi.

tsogenaatagantsi vi. {itsogenaatake} producir una luz tan brillante a la que no se puede mirar. Itsogenaatantira poreatsiri, gara pagavei pogakerira kavako, onti pimatsivokasetanake. El sol produce una luz tan brillante que no puedes mirarlo, sino que tienes que cerrar los ojos.

tsoavonaatagantsi 1vt. {otsoavonaatakeri} mojar (toda la ropa puesta). Noavetakara notsamaireku avogakena inkani otsoavonaatakena. Estaba yendo a mi chacra cuando me cogió la lluvia y me mojó totalmente con ropa y todo. 2vr. {itsoavonaataka} estar empapado/a, mojarse toda la ropa. Iavetaka apa inkenavagetera, avogakeri inkani ovashi ipigaa, itsoavonaatanakatari. Mi papá estaba yendo al monte a cazar, pero llovió y tuvo que regresar, porque (la lluvia) le mojó toda la ropa. V. tsoasetagantsi; -vonaa Apén. 1.

tsitigavonaatagantsi vi. {itsitigavonaatake} hundirse (con todo y ropa). Ishonkakotaka ige noneiri atake itsitigavonaatanake anta kamatikya nokaemakotiri apa: “¡Apaa, panikya iokaatakempa ige!” Mi hermano se volteó en (su canoa) y lo vi hundirse con todo (y cushma) por allí río abajo, y le grité a mi papá: “¡Papáa, mi hermano está por ahogarse!” V. tsitigagantsi1; -vonaa Apén. 1.

tsikáamonki m. ser invisible que, según se contaba tradicionalmente, le hacía competencia al hombre en la pesca cuando se hablaba de él. ◊ Tradicionalmente se decía que cuando se iba a pescar con barbasco, no se debía hablar de lo que se iba a hacer; por eso los padres mandaban a sus hijos guardar silencio cuando iban de pesca. Pinkonaatera, gara piniakotumatiro, maireni piatake, garira onti inkemake tsikaamonki iketyo ivatanankitsine irishiriatakeri maganiro shima gara pagumati. Si vas a pescar con barbasco, no debes hablar sobre esto, sino ir en silencio, porque de otra manera el tsikaamonki va a escuchar y va a ir primero a sacar todos los peces con su red, y tú no vas a coger ninguno. V. tsikaatagantsi, omonki; la nota en konaatagantsi.

tishinaatagantsi vi. {itishinaatake} crear el efecto de una elevación en el agua (p.ej. el súngaro cuando se acerca a la superficie). Yogaenokaatara omani oaaku itishinaatanake. Cuando el súngaro se acerca a la superficie del agua (lit. se va más arriba en el agua), parece que hay una elevacíon en el agua. V. tishipatsatagantsi, óani.

teninaatagantsi vi. {oteninaatake} haber hoyo o valle profundo. Noavetaka nopatimavetanakarira osheto, tera nogiatavakeri. Akya yaventanakaro oteninaatakera, tyampa nonkenake, ario nopiguta. Me fui persiguiendo a los maquisapas pero no pude alcanzarlas. Enseguida se refugiaron en un valle profundo, y (yo no tenía) por donde pasar, así que regresé. V. oteninaa.

távari m. esp. de bejuco. [‣ Produce semillas rojas como las semillas del potsotaroki; sirve en lugar del barbasco para pescar pececitos..]◊ Tradicionalmente se decía que era igogine kamatsirini el barbasco de los muertos. V. konaatagantsi.

tákitsi 1m.pos. {itaki} am.pos. insecto coleóptero (escarabajos y gorgojos) como categoría en contraste con otros tipos de insectos. Yogari shitati inti takitsi. El (insecto) shitati es un escarabajo. bm.pos. su caparazón de él (p.ej. de armadillo, de una tortuga, de escarabajos, de carachamas); la corteza o la cáscara del fruto de un árbol de gén. masc. • Se refieren al escarabajo adulto como el caparazón (itaki) de la larva que produce; también se usa itaki para referirse a carachamas adultas o ya formadas, especialmente cuando se quiere diferenciarlas de los huevos. Chapi nokonatakeri etari ikiraapioatanaketyo kara. Impo nagatanake noatake nokamporeavagetake, nakipatake, nakisavitake igitsoki intiri aikiro itaki noshintsagitake tovaini noshinkotakerira. Ayer pesqué con barbasco y (se murieron) montones (de carachamas que quedaron con la panza) roja hacia arriba. Cuando terminé, las destripé, hice patarashcas (de algunas), cociné los huevos en pacas y también ensarté muchas para ahumarlas. Okamanakera inchato okyaenkarira tuanankitsi, ikemaenkatakero ipokake itaki yogitsokakerora, impo panikyara ompotakempa pa antaitake. Cuando un árbol que recién ha caído comienza a secarse, el escarabajo (ya en su fase adulta) lo huele y viene a poner sus huevos en él; entonces cuando (la chacra) está lista para quemarse (más o menos a los dos meses), (las larvas) ya están maduras. ; • La forma dim. -tyaki aparece en temas compuestos que se refieren a insectos pequeños con cascarón y a carachamitas (p.ej. kivirityaki insecto diminuto que tiene cascarón; tsirepetyakini esp. de carachama chiquita). 2inan.pos. {otaki} su corteza, su cáscara. V. manirotaki; la nota en konaatagantsi.

chanchaatagantsi vi. 1{ochanchaatake} [‣ Se calcula que no pasa un metro y medio de ancho y 20 metros de largo; generalmente es más corto.]• dim. de tsantsaatagantsi 2formarse o existir un remanso, o bracito pequeño y corto (del agua de un río). Antari ikiakera shima ochanchaatakera nia itikakotunkani, impo ikonaatunkani. Cuando los peces entran en un bracito corto (que se ha formado por el agua de un río), se tapa la entrada para que no salgan y después se les mata con barbasco. V. óani; la nota en konaatagantsi.

shinkotagantsi₂ vir. {ishinkotaka} tener reumatismo, estar tieso/a o entumecido/a. Iavetaka apa chapi yogiatantanakera inkonaigera, tera iragavee irogonketempara, ipiguta avotsiku, ontitari ishinkotaka. Mi papá fue ayer siguiendo a los que iban a pescar con barbasco, pero no pudo llegar sino que regresó a medio camino por causa de su reumatismo. V.la nota en konaatagantsi.

itsoavonaataka V. tsoavonaatagantsi.

itsogenaatake V. tsogenaatagantsi.

kaavonaatagantsi 1vt. {iokaavonaatakeri} hacer caerse al agua con todo y ropa. Yogari koki iokaavonaatakeri itomi ikatsaavetanakarira iriatakemera intati. Mi tío hizo caer a su hijito al agua con todo y ropa cuando lo llevó de la mano queriendo cruzar al otro lado (del río). 2vr. {iokaavonaataka} caerse al agua con todo y ropa. Ikenavetanakara icha otsapiaku nia ikoriankaatanake iokaavonaataka maganiro. Mi hermanito estaba andando al canto del río, cerca de la orilla cuando se resbaló y se cayó al agua con todo y cushma. V. okaatagantsi; -vonaa Apén. 1; chovuvonaatagantsi.

shaakantaatagantsi 1vt. {ishaakantaatakero} hacer muy aguado/a o ralo/a (por cocinar o preparar con mucho líquido). Noavetaka noviikavagetakempamera oshiteare incho, onti oshaakantaatakero. Noviiviivetakaro, onti aravoanakena, ovashi nopokai. Yo había ido a tomar el masato de mi hermana, pero lo había hecho muy ralo. Tomé varias veces hasta llenarme y por consiguiente regresé (a casa sin quedarme para tomar más). 2vi. {oshaakantaatake} estar ralo/a, ralear. Omirinka onkotsitavairo ina otsitikante ganiri opoiti, aikiro oatavairo nia ariompa oshaakantaatanake. Impo ipokakotai pashini ivatsa okonogairo, pa kañotaa. Todos los días mi mamá cocina su salsa de ají otra vez para que no se fermente, y también le agrega agua y poco a poco va raleando. Luego cuando llega más carne, la mezcla (con la salsa) y se queda igual que antes. V. shaanaatagantsi, shaakantáama.

shaamonkiatagantsi vi. {oshaamonkiatake} estar muy aguado/a o ralo/a (p.ej. caldo o mazamorra que está en un recipiente). Ogari noshinto ovosaavetakaro shinkiato, tera ogotasanote, onti oshaamonkiatake, tera ontontaviate. Mi hija cocinó chicha de maíz, pero (como) no sabía (hacerla) muy bien, estaba muy aguada; no estaba espesa. V. shaanaatagantsi, omonki, óani.

shaanáari adj.sust. líquido ralo, ralo/a. Antari ikogakera koki ishinkitakempara, yoviikaka ovuroki tontaviari. Antari ontira imiretake, onti yoviikaka shaanari. Cuando mi tío quiere emborracharse, toma masato espeso. Por otra parte, cuando tiene sed, lo toma más aguado. V. shaanaatagantsi.

shaanaatagantsi 1vt. {ishaanaatakero} hacer más aguado/a, líquido/a o ralo/a. Antari ikogakera koki ishinkitakempara, yoviikaka tontaviari. Antari ontirika ikogake iroviikakempara ashi imire, ishaanaatakero. Cuando mi tío quiere emborracharse, toma (masato) espeso. Por otra parte, cuando quiere tomar (masato) para calmar la sed, lo hace más aguado. 2vi. {oshaanaatake} estar claro/a o no muy cargado/a (p.ej. café, te), estar bien mezclado/a para que no haya partes más espesas (p.ej. medicina). Ogari ampi terira ontsakugakotempa, onti oshaanaatake. Antari otsakugakotakarika, onti otontaviatake. La medicina que no se agita bien es muy rala. Al contrario, si se la agita, es espesa. V. óani.

shajaenkatagantsi vi. {ishajaenkatake} estar débil (una luz). • Cuando aparece con -an abl. significa disminuir (la luz). Opotaganira tsamairintsi, oga ikenake ishajaenkatanake poreatsiri. Cuando se quema una chacra, se reduce la intensidad de la luz del sol. Nogimorekaatake inkaara tsivaki nokirikavagetakera, kantankicha niganki itsonkatanaka, oga ikenake ishajaenkatanake, tenige inkoneatae, ovashi nomaganai. Endenantes había prendido brea (para poder ver) y estaba hilando largo rato hasta que comenzó a acabarse; ahí mismo disminuyó la luz, ya no alumbraba, y por consiguiente, me fui a dormir. V. shaanaatagantsi, énkatsi.

shamponaatagantsi samponaatagantsi vi. {oshamponaatake, osamponaatake} haber agua detenida o empozada, sin entrada ni salida, en medio de la playa o tierra después de bajar una creciente; hacerse un charco. Antari okimoatutira karanki impo oshiriaganaara, oshamponaatake kara intati. Maikari maika intiratyo shima, ariorika kamani inkonatakero apa. Cuando el río creció y después bajó otra vez, se hizo un charco por allí en la banda. Ahora hay muchos pescados, y tal vez mañana mi papá vaya a pescar en ese charco con barbasco. V. oshamponaa, óani; la nota en konaatagantsi.

shamponaatakotagantsi vi. {ishamponaatakotake} quedarse aislado/a en agua detenida sin poder salir (p.ej. peces que se quedan en un charco cuando baja una creciente). Impogini amakeri mereto okantiri iariri: “Neri, icha, mereto. Nagakeri anta ishamponaatakotakera. Navitakotakeri nagakeri”. (Cuentan que) luego ella trajo mojarras y le dijo a su hermano: “Hermano, aquí tienes mojarras. Las cogí por ahí donde estaban detenidas en un charco. Las encerré (con piedras) y las cogí”. V. shamponaatagantsi; -ako 4.8.1.1.