Resultado de búsqueda de "vaka"

vetsanoagantsi vr. {yovetsanoaka} aclarar la voz, carraspear. Oganakena merentsi otimpetisanakena okyatyo novetsanoavaka. Me ha dado la gripe y me he puesto ronca; a cada rato estoy carraspeando. V. ve- Apén. 1; tsánotsi.

vetsaenkakotagantsi vr. {yovetsaenkakotaka} vivir en casas en fila cerca las unas de las otras. Yogari timaigatsirira Shivankoreniku onti yovetsaenkakoigaka ivankoegi ichoenitkovakagaigaka. Los que viven en Shivankoreni viven en casas en fila muy cerca las unas de las otras. V. vetsaenkagantsi; -ako 4.8.1.1; pevirivankotakotagantsi BU.

ventashitagantsi vtr. {yaventashitakari} recurrir a o valerse de algo para un fin; usar algo como defensa contra algo o alguien; acudir a algo o a alguien para conseguir un fin. Karanki okentanakara noshinto ¡tyarika, tyampatyo nonkantakero! Intagati naventashitavakaro chavari, iroro notiritantavakaro. Antes cuando mi hija tenía dolores fuertes de pecho, ¡qué barbaridad, cómo le dolía, yo (no sabía) qué hacer por ella! Solamente recurría a la planta chavari con la que la untaba en la parte dolorida. V. ventagantsi1; -ashi 4.8.1.10.

vatyontyoikitagantsi vr. {yovatyontyoikitaka} acurrucarse. Chapi noatutira nomagutira inkenishiku ¡tyarika, onkatsinkavageteratyo kara, tyampatyo noatera kara! Otsivakanaketari tsitsi irorori, nokemisantakotanatyo, pairotyo novatyontyoikitaka. Ayer fui a dormir en el monte y, ¡qué barbaridad, qué frío hacía y (no tenía) dónde ir! Como la candela se había apagado, tuve que aguantar y me acurruqué bien. • Algunos usan vachonkorikitagantsi y yovachonkorikitaka con este mismo significado.

vaka

vaka [del cast.] an. vaca.

tyárika tyaka 1adv.interr. • Forma de tyara que se usa para generalizar o dar más énfasis. aadv.interr. por dondequiera, dondequiera, por cualquier parte; dónde. Yogari oati onti itimi inkenishiku. Tyarika kara onkenishigetira ario inake. El coatí vive en el monte. Por dondequiera que haya monte allí está. badv.interr. cómo, qué. ¿Jaa? ¿Tyarika pikanti? ¡Teratyo nonkeme! ¿Cómo? ¿Qué has dicho? ¡No (te) he escuchado! • Se agregan los sufijos -tyoexcl., -ra subord. o -rorokari posibl., o una combinación de estos, para dar más énfasis todavía; generalmente indica desconocimiento, incredulidad, falta de paciencia o desesperación total. Noagevetaka anta, nonavetaka aka, ariokyatyo yoverajaitaana, maika tyarikatyo noatake. (Cuentan que ella dijo:) “Habíamos ido por allí y ahora estamos aquí, y siguen fastidiándonos; y ahora (no sé) a dónde, pues, iremos”. Nopokaveta mameri noshinto nokanti: “¿Tyarikatyo oatake?” (Cuando) regresé, mi hija no estaba y me pregunté: “¿A dónde habrá ido?” Yogapiniigakeri kavako iniavakagaiganaka pitse pitse, ovashi ikantake apa: —¡Tatarikatyo yogoigake, impa tyarikarorokari ikantaigakeri, nerotyo neaiganakero ichakopite taikavagetaka anta! De vez en cuando ellos le miraban fijamente y hablaban entre sí en voz tan baja que apenas cuchicheaban pitse pitse, así que mi papá dijo: —¡Qué sabrán ellos y qué cosa le habrán hecho que hemos visto sus flechas regadas en el suelo por allí! ; • Cuando aparece con una forma reflexiva de kantagantsi decir, hacer, significa ¿cómo será?, ¿qué tendrá?, ¿por qué? Iavetaa iariri inkamosotaaterira iraniri, pairagitevagetake ¡tyarika!, yogagevetaa kavako: “¡Aparataka incho! ¡Tyarikatyo ikantaka ani atake ishiganaka!” (Cuentan que) su hermano regresó para buscar a su cuñado, pero no había nadie, ¡qué barbaridad¡, se quedó asombrado: “¡Qué lástima por mi hermana! ¡Cómo ha podido hacer eso mi cuñado escapándose así!” ; • Cuando aparece con -me subj., tiene la idea de dónde o cómo quizás hubiera ido o hecho algo. Gamera inti gavaana apa, tyarikame noatake. Si no me hubiera detenido mi papá, quizás dónde hubiera ido. 2interj. ¡muchísimo!; ¡muy!; ¡qué barbaridad!; ¡ay de mí!, etc. —¿Ogari pongo koveenkatake? —¡Tyarika! —¿Da miedo el pongo? —¡Muchísimo! ¿Tyara piati? ¡Tyarika!, ¡nokogakempityo kara! ¿Dónde habías ido? ¡Ay de mí!, ¡te he buscado (por todas partes)! Irorotyo opokaira pagiro kara avotsiku, okemiri ikaemapai matsontsori choenityo yampenevagetaka joaagn, ogatyo okenake oshiganakara ¡tyarikarorokarityo, irorokyatyo agavagetanake shigopiri! Cuando apenas estaba regresando mi tía por el camino, escuchó a un jaguar gruñendo a la distancia joaagn; por eso comenzó a correr a toda velocidad, ¡qué barbaridad, casi se muere de cansancio! V. tyara; -rika Apén. 1.

tsoteatagantsi vtr. {itsoteatakaro} guardar algo para tomarlo después. Tera inkoge notomi intsoaterora irishiteare. Maani yoviikavaka itsoteatakaro, irorokona ashi kamani iroviikashitaempa itsamaire. Mi hijo no quiere terminar su chicha. Está tomando un poco y guardando el resto (para tener) siquiera esto para tomar mañana cuando vaya a trabajar en su chacra. V. tsotetagantsi, óani.

tsomíantsi BU inan.pos. {otsómia, itsómia} leche de pecho, leche de un animal. • Aunque en el reino animal es la hembra la que produce la leche, mayormente, si no hay motivo para distinguir el género, se usa la forma con el prefijo masculino i- para referirse a todos los mamíferos. V. tsómitsi.

itsomia vaka leche de vaca.

tsivakakotagantsi vi. {itsivakakotake} quedarse en la oscuridad cuando se apaga lo que estaba alumbrando; estar con la candela apagada; estar en una embarcación cuando se apaga el motor (lit. apagarse en). Pinato, nopoki nagaatera pitsima notsivakakotanake, mameri notsenkitantarira nontsenkitaera. Cuñada, he venido a llevar (carbones de) tu candela, porque la mía se ha apagado (lit. me he apagado en) y no tengo con qué prenderla. Noavetaka katonko nokenavetanaka oaaku noshigaatakovetanaka, kantankicha niganki notsivakakotanake avotsiku ario naguitanai ovashi nopigaa, tera oniaenika motoro. Yo estaba yendo río arriba en una embarcación que me transportaba, pero en el camino se apagó el motor (lit. me apagué en), y de ahí me bajé y me regresé porque ya no funcionaba. V. tsivakagantsi; -ako 4.8.1.1.

tsivakagantsi vi. {otsivakake} avi. apagarse; estar apagado/a. Antari noaigakitira inkenishiku, natsipereimaigaketyo katsinkari. Opariganake inkani jiririri, otsivakanake tsitsi, tatampa nontaenkaigake. Cuando fuimos al monte, sufrimos mucho por causa del frío. Llovió torrencialmente jiririri, la candela se apagó y (no teníamos) con qué calentarnos. • También se usa este término para referirse a un eclipse de sol o de luna, porque tradicionalmente se pensaba que el sol o la luna se apagaba durante el eclipse. Intagarora intsivakera poreatsiri, onkantatigagiteanakempa, irorotari ipinkantaigarorira ineaigerora, imirinka ikantaigi: “¡Intagame kamakai shintsi ganiri neiro intsivakanakera poreatsiri!” (Cuentan que) apenas el sol se apague, todo el ambiente va a cambiar; es por eso que tienen tanto miedo de ver que esto pase y todos dicen: “¡Ojalá muramos pronto para no ver cuando se apague el sol!” bvi. desdibujarse (p.ej. los diseños en el pelo de la cría de tapir cuando crece más grande). Yogari kemari ityomiakyanira onti isankenataka. Antari yantaritanaira, otsivakagetanai. Cuando un tapir todavía es cría, tiene diseños en su pelo. En cambio, cuando crece y es adulto, se desdibujan (lit. se apagan). V. poreatsiri.

tsipereagantsi₁ 1vt., vtr. {yatsipereakeri AU, yatsipereakari BU} sufrir; sufrir voluntariamente para hacer algo pensando en recibir un beneficio. Ikantaigi: “¡Tejejee! ¡Atsipereaigakeri yogakagaigakairira maranke!” (Cuentan que) ellos dijeron: “¡Qué asco! ¡Hemos sufrido (comiendo) serpientes que ellos nos hicieron comer!” Yatsipereakeri yamakerira ivatsa pankotsiku, tera impaenkani irirori. Él sufrió trayendo la carne a la casa, pero a él no le dieron nada. 2vi., vr. {yatsipereake, yatsipereaka} sufrir. Yagakerira novisarite kintaronkeni, shintsi ikamake, tera iratsiperee. Cuando el loro-machaco mordió a mi abuelo, él se murió rápidamente y no sufrió. Antari intsivakanakera poreatsiri, iripokageigapanute saankariite iragageigapanuterira ananekiegi. Iriro pinkante gasano yatsipereaigi, tera ineaigeronika inkañovageigera. (Tradicionalmente se contaba que) cuando se apaga el sol, van a venir los espíritus buenos a recoger a los niños antes del fin. Ellos, sí, no van a sufrir tanto porque no han experimentado el pecado.

tsinegasetagantsi vi. {itsinegasetake} fruncir o elevar el labio superior dejando ver los dientes (p.ej. un perro listo para atacar, una persona con algún defecto o que a causa del enojo, de llorar o de tener pereza hace esto). Noneiri ikenapai otsiti itsinegasetapaaketyo kara iratsikakenamera nokisakeri nogishigakeri. Vi a un perro acercarse gruñendo (lit. dejando verlos dientes) para morderme, lo reñí y lo hice huir. Chapi ikisavakagaka novisariegite yogokonatakerityo irirenti itsinegasetanaketyo kara. El otro día se pelearon mis nietos, y (uno de ellos) remedaba a su hermano frunciendo su labio (y dándole a entender que él era así). Omperavagetempatyo noshinto kara, ogara nomperatakaro otsinegasetanaityo. Mi hija es tan haragana que cada vez que la mando hacer algo frunce su labio mostrando los dientes. V. tsinegitagantsi; -se 4.8.3.13.

tsimpokagantsi₁ 1vt. {itsimpokakero} echar un líquido en una candela para apagarla, caerse líquido en la candela apagándola. Itsimpokakero notomi tsitsi yogitsivakakerora ganiri otsonkata shintsi. Mi hijo echó agua en la candela para apagarla para que (la leña) no se terminara rápidamente. Okovaira nia aravonkaatanakera, otsimpokakero tsitsi. Cuando el agua hierve y rebosa, se echa en la candela. 2vr. {otsimpokaka} echarse o caerse en la candela (el líquido contenido en una olla). Okovaanake noseka inkaara, impo noatakera oaaku, aravonkaatanake otsimpokaka otsivakanake tsitsi, ovashi tera omposate. Mi yuca estaba hirviendo endenantes pero mientras fui al río, rebosó y se cayó el agua en la candela apagándola; por consiguiente la yuca no está cocinada.

tonkivoavagantsi vtr. {itonkivoavakari} ir a encontrarse con, salir al encuentro de. Ipokavagetai yagavagetapairo otsapiku ikaemapai, ovashi oshiganaka itsinanete otonkivoavakarira oneapairi vataitaka. (Cuentan que) él vino (caminando) desde lejos, llegó al canto de la chacra y gritó, así que su mujer fue corriendo a alcanzarlo y lo encontró sentado en el suelo. V. tonkivoagantsi; -av 4.9.3.

tomeretareagantsi vt. {itomeretareakero} partir un animal en dos pedazos (lit. cortar las costillas); cortar las hojas de un lado del techo de una casa para sacarlas. Otsonkatanakara novanko, nokantakeri ani intomeretareakenarora kameti nonkyapankotagaerora. Cuando mi casa estaba muy desgastada, pedí a mi cuñado que cortara las hojas de un lado para que yo lo renovara y la pusiera como nueva. Nagaigavetaka shintori nonei nagaveeriri nonkiakerimera naro paniro, kantankicha itenavageti. Impo yogari notomi itomeretareakeri nokotagavakagaigakara, ario pinkante nagaveaigakeri namaigakerira. Cogimos un sajino y pensé que yo iba a poder cargarlo solo, pero pesaba mucho. Luego mi hijo lo partió en dos pedazos (lit. cortó las costillas), y de esta manera, sí, lo repartimos entre los dos y pudimos traerlo. V. totagantsi, merétantsi; -re2 4.8.2.10.

titagantsi₂ 1vt. {ititakero} apoyar con un palo, su propio cuerpo, una piedra, etc.; usar palitos o una aguja para estirar algo (p.ej. un cuero, una tela). Pairani ititiri apa imeshina shintori inkametimeshinatakeniri ompote impimantakerira. Antiguamente mi papá estiraba cueros de sajino con palitos para que fueran bonitos y que pudiese venderlos. Ogari ina omantsigavagetanakera pirento ¡tyarika, tera agaveae ontinajaera!, opomirintsiatavakarotyo kara opiriniventakerora otitavakerora kameti osekatakempara. Cuando mi hermana estaba tan enferma que ni podía levantarse, mi mamá se preocupaba mucho por ella y se sentaba a su lado apoyándola para que comiera. 2vtr. {ititakari} apoyarse en algo o alguien. Imantsigatanakera ige, tera iragaveae impirinitaera. Ikantakani ititakari apa inegiku. Cuando mi hermano estaba enfermo, no podía sentarse. Siempre se apoyaba en el pecho de mi papá. Yogari shainka atake yoveganaa choekyani itinaagetanaa. Pine inkaara noneakitiri aiño yaratinkake, kantankicha onti ititaka igotikiiro. Mi abuelo está sanándose de su enfermedad y ya se levanta un poco. Por ejemplo, endenantes lo vi parado, pero estaba apoyándose en su bastón.

tinkamienkatagantsi vi. {otinkamienkatake} humear un poco, echar un poco de vapor; haber un poco de neblina. Tsivakakerorokari otsima ina nerotyo mameri ontinkamienkataera. La candela de mi mamá debe estar apagada, por eso no humea nada. Otonkira eriapa otinkamienkatanake. Un rifle humea un poco cuando se le dispara. V. tinkamitagantsi1, énkatsi.

timpeagantsi vt. {itimpeakero} arrancar pedacitos de un pedazo grande (p.ej. algodón, una masa, carne). Ogari eto agake ampei opasatakero ton, ton, ton, pairotyo oshipetyatake, agake maani otimpeavake onigavakero. (Cuentan que) la araña cogió algodón, lo golpeó ton, ton, ton, hasta que se puso muy fino, cogió un poco, arrancó pedacitos y los tragó. Yogari pairorira yagamaavageta ipakotaganira isekatakempara, maani itimpeavake ivatsa yogavakarira. Yogari terira impashiventempa ikaemaganira itimpatsarenkagemati ariopatsapagerika ivatsa. Cuando se sirve comida a una persona muy respetuosa, ésta arranca un pedacito de carne y lo come. Cuando se le invita a uno que no tiene verg:uenza, saca grandes pedazos. • También se aplica este término a una lesión que es el resultado de haber jalado muy fuerte una extremidad; esto viene acompañado por mucho dolor y el sentir que algo, ya sea un músculo o hueso, se ha torcido o dislocado. Imagempiigakera notomiegi, nokemiri ikaemanake: “¡Tainakario, inomereakena ige itimpeakena nogeretoku!” Cuando mis hijos estaban jugando, escuché que (uno de ellos) gritó: “¡Ven rápido, mi hermano me ha jalado (lit. estirado) (la pierna) y me ha dislocado (lit. arrancado) la rodilla!” V. ti- Apén. 1; peagagantsi.

timpatuagantsi vt. {itimpatuakero} arrancar, romper (p.ej. soga, hilo). Agavaka itsagaro notomi saviaku, tyampa inkantaero, ovashi inomereakero itimpatuakerora. El anzuelo de mi hijo se atajó dentro del agua y no tenía cómo sacarlo de allí, de manera que lo estiró mucho y lo rompió. V. ti- Apén. 1; patuagantsi.

tenigeenkatagantsi vi. {itenigeenkatake} estar muy grave o muy borracho/a. Chapi noneakeri apa pairo itenigeenkatake. Maikari maika choeni ikañoenkataka, nerotyo maika iniakera. Ayer vi a mi papá que estaba muy grave. Ahora está un poco mejor, así que ya está hablando. Impo ariompari itenigeenkatasanotanakeri ikavakavatanakera ejejeee, ejejee, ¡tyarika!, yovosanteanakerira itsotenkanakerira. (Cuentan que) ellos iban emborrachándose cada vez más y riéndose a carcajadas ja,ja,ja, ja,ja,ja, insultándole y diciéndole todos (sus defectos). V. tenige, énkatsi.

tantareagantsi₁ vt. {yontantareakeri} hacer golpearse en la nariz. Chapi ikisavakagaigaka icha itatsinkakeri irirenti yontantareakeri samani ipegakotakita, ontitari yogantakari inchakota. Ayer se pelearon mis hermanos y (uno de ellos) empujó al otro (lit. a su hermano) haciéndolo golpearse en la nariz de manera que se quedó mucho rato inconsciente porque lo hizo golpearse contra una tabla (cuando se cayó). • El término girimashireagantsi también se usa con el mismo significado, pero se considera menos humilde usarlo para referirse a sí mismo porque denota una nariz bien formada o aguileña. V. la nota en tantanti; tantatagantsi, tantarenkagantsi, tankagantsi2; -re2 4.8.2.10.

tanampirenkagantsi 1vt. {yontanampirenkakeri} salir del camino (p.ej. para permitir que otro pase). Yatsikavetakari apa shintori. Inevakotavakari yontanampirenkavakeri akyatyo yavisapanuti. Un sajino casi mordió a mi papá. Él lo esquivó saliendo del camino, y ahí mismo el sajino pasó. 2vr. {yontanampirenkaka} salir del camino. Noatake avotsiku notonkivoakari otsiti. Noneiri ikenapai nopinkanakeri nontanampirenkanaka ganiri yatsikana. Estaba yendo por el camino y me encontré con un perro. Lo vi que estaba viniendo, y como le tenía miedo me salí del camino para evitar que me mordiera. V. nampinantsi; -renk 4.8.3.11.

tameokitagantsi vr. {itameokitaka} darse sombra a los ojos con la mano (así como los soldados cuando saludan a un superior). Chapi noaiganakera katonko, noneventanakari koki aiño itameokitaka ineventavakara nokenaiganakera. Ayer cuando fuimos río arriba, divisamos a mi tío que estaba dándose sombra a sus ojos con la mano mientras nos miraba pasar. Tameokitagantsi siempre se hace a la altura de las cejas mientras tameatagantsi puede ser más arriba. V. tamekagantsi, ókitsi.

gametiagantsi AU gametigagantsi; gametintagantsi BU vt. {yogametiakeri, yogametigakeri, yogametintakeri} disculparse y reconciliarse con otro (lit. hacerlo bueno otra vez). Maika onti nopokashitake nogametiaempira kameti pishinetaenaniri ganiri pikisaana, pikemagetaketari chapi niagantsi noniashinatakempira. Ahora he venido a reconciliarme contigo y a que me perdones, porque ayer escuchaste comentarios de que hablé mal de ti. Yogari koki ikisavakagaigaka chapi itentakarira irirenti, kantankicha maika iatake iniairira, impo yogametintairi. Ayer mi tío estaba peleando con su hermano, pero ahora fue a hablarle y se ha reconciliado con él (lit. lo ha hecho bueno otra vez). V. o1- Apén. 1; kametitagantsi; gametitagantsi.

taantagantsi vt. {itaakeri} pegar o golpear con el puño; abofetear. Yogari otomiegi noshinto ikisavakagaka. Yogari imaranetanankitsirira itaakeri irapitene ityomiakyanirira yomiragakeri. Los hijos de mi hija se han peleado. El mayorcito le pegó con el puño al menor haciéndolo llorar.