Resultado de búsqueda de "máani"

tsatenipatsatagantsi vi. {otsatenipatsatake} haber terreno bajo u hondo (p.ej. chacra honda). Antari notimakera tera onkametigitetasanote, maanisano opampavatsavagetake kara onakera pankotsi, karari sotsi choenisano otsatenipatsatake. Por ahí donde yo vivo no es muy apropiado (para vivir), porque solamente hay un poquito de pampa donde está la casa; y por afuera bien cerquita la tierra está honda. V. tsatenitagantsi, kípatsi.

tovaigagantsi vi. {itovaigake} ser muchos. Tatarika yagake noime maanirika inake, omirinka nochopitiri kameti irogonketakempaniri, itovaigavagetitari notomi. Cualquier cosita que mi esposo coge, siempre la preparo en sopa para que alcance porque tengo muchos hijos. V. tovai.

tonkoari adj.sust. que está en subida, una subida (terreno). Maani opampatake aka nomagakera. Antari anta, onti gotankicha tonkoari akya otsatavagetakero kara. La tierra solamente está plana en esta parte donde estoy viviendo. En cambio, más allá todo está en subida. V. tonkoagantsi.

tishiankagantsi vi. {otishiankake} ser bajo/a y redondeado/a (un cerro en contraste con un pico alto y puntiagudo). Noshinto, tsame gaigutera segapena nantakera tsiveta, teranika ontonkoempa. Maanisano otishiankake anta aiñoni onagetakera sega. Hija, vamos a traer hojas tiernas de palmera ungurahui para que yo haga canastas, (y tú podrás ir) porque (el camino) no es muy empinado. Solamente hay un cerrito un poco elevado allá mismo donde están las palmeras. V. otishi; -ank Apén. 1.

tinchampirenkakotagantsi vt. {itinchampirenkakotakeri} hacer que se rompa (algo que está junto con una cosa que se rompe o dentro de ésta); hacer romperse o terminarse una tira o pedazo de algo que separa dos cosas o que contiene algo. • El complemento del verbo indica la persona o cosa afectada y no la cosa rota. Yogari notomi ikisakerira irirenti itinchampirenkakotakeri imanchaki, maanitari yogagutaka akachampitisano ishironteku. Mi hijo por enojarse con su hermano le rompió su cushma, porque tenía puesta una cushma que apenas tenía una tira en el hombro. Yogari ani choenisano itsamaitake inakera koki, nerotyo maika ikarasetaira okyarira, itinchampirenkakotakeri ikontetakero otsapitakera irashi. Mi cuñado ha hecho su chacra muy cerca de donde está mi tío; por eso ahora, al hacer un nuevo roce, terminó todo el bosque que se había quedado (entre ellos) y ha salido al canto de la chacra de (mi tío). V. ti- Apén. 1; champirenkakotagantsi.

tinaagenchaitagantsi 1vt. {itinaagenchaitakeri} levantar la cabeza de una persona echada y muy enflaquecida (p.ej. para darle algo para tomar). Yogari apa ineakerira icha imantsigatanakera tera intinajae, tsikyani itinaagenchaitakeri yogitakerira. Al ver que mi hermano está enfermo y no puede levantarse, mi papá con cuidado le levanta la cabeza para darle de beber. 2vr. {itinaagenchaitaka} levantar la cabeza (p.ej. una persona enferma y muy enflaquecida). Chapi pairo yogagavagetaka apa itenigeenkatakera, teratyo iroimataempa, onti ogiraatavakeri ina imire. Maikari choeni yoaka, nerotyo maika itinaagenchaitaka maani yoviikakara. El otro día mi papá estaba tan grave que no podía moverse ni un poquito, sino que mi mamá le daba de beber. Ahora puede moverse un poco, y por eso hoy él mismo levantó su cabeza un poco para beber. V. tinaagantsi, gencháintsi.

timpoagantsi vt. {otimpoakero} hacer que se estire por llenarlo/la (p.ej. una bolsa, un saco). • El sujeto es el contenido de lo que se está llenando. Ogari notseokite noneakero inkaara maaniti onake. Maikari noyaganakera sekatsi, oga okenake otimpoanakero omaranetanake. Endenantes pensaba que mi bolsa de malla era muy chiquita. Ahora que he metido yuca (en ella), (la yuca) la ha hecho estirarse y se ha puesto grande. V. ti- Apén. 1; poatagantsi, aravoagantsi.

timpegorenkagantsi 1vt. {itimpegorenkakeri} sacar la pierna (p.ej. de una gallina, de un sajino, de un mono). Ogari pinato onkotakeri kentsori tera ontoteri, maani otimpegorenkagetakeri oyagagetakeri maganiro. Mi cuñada cocinó la perdiz pero sin pedacearla, solamente sacó las piernas y la metió casi entera. 2part.vr. {timpegorenkaka} sacada (la pierna de un ave o animal). Noavetanakara notsamaireku noneapaakeri natavarite avotsiku timpegorenkaka, iriakari gakeri pakitsa. Estaba yendo a mi chacra y vi a mi gallina en el camino sin piernas; habrá sido el gavilán el que la mató. V. ti- Apén. 1; végotsi; -renk 4.8.3.11.

timpeagantsi vt. {itimpeakero} arrancar pedacitos de un pedazo grande (p.ej. algodón, una masa, carne). Ogari eto agake ampei opasatakero ton, ton, ton, pairotyo oshipetyatake, agake maani otimpeavake onigavakero. (Cuentan que) la araña cogió algodón, lo golpeó ton, ton, ton, hasta que se puso muy fino, cogió un poco, arrancó pedacitos y los tragó. Yogari pairorira yagamaavageta ipakotaganira isekatakempara, maani itimpeavake ivatsa yogavakarira. Yogari terira impashiventempa ikaemaganira itimpatsarenkagemati ariopatsapagerika ivatsa. Cuando se sirve comida a una persona muy respetuosa, ésta arranca un pedacito de carne y lo come. Cuando se le invita a uno que no tiene verg:uenza, saca grandes pedazos. • También se aplica este término a una lesión que es el resultado de haber jalado muy fuerte una extremidad; esto viene acompañado por mucho dolor y el sentir que algo, ya sea un músculo o hueso, se ha torcido o dislocado. Imagempiigakera notomiegi, nokemiri ikaemanake: “¡Tainakario, inomereakena ige itimpeakena nogeretoku!” Cuando mis hijos estaban jugando, escuché que (uno de ellos) gritó: “¡Ven rápido, mi hermano me ha jalado (lit. estirado) (la pierna) y me ha dislocado (lit. arrancado) la rodilla!” V. ti- Apén. 1; peagagantsi.

timentagantsi 1vt. {itimentakero} poner a un determinado ángulo, de costado o de lado a (p.ej. una puerta medio abierta, una piedra puesta al costado, un batán puesto al costado contra la pared, dientes torcidos). Shireero shitakomentontsi maani pintimentakero. Abre la puerta un poco (dejándola) entreabierta (lit. a un ángulo). 2vr. {otimentaka} estar puesto/a o ponerse a un determinado ángulo o de costado o de lado a. Otimentaka irai notomi, ariotari okantakari okyara shivokanankitsi. Los dientes de mi hijo están torcidos (lit. a un ángulo a los demás), y así han sido desde que recién le empezaron a salir. V. ti- Apén. 1; omenta.

tiikitagantsi vi. {itiikitake} comer o querer comer sólo carne. Tera maanirorokari intiikivagete ani. Ineavakenara namanakera ivatsa yogiamatanakenatyo, intirorokari yogiatakovitakena novatsatsite. Probablemente mi cuñado tiene muchas ganas de (lit. probablemente no muy poco quiere) comer sólo carne. Cuando me ve llegar con carne de caza, inmediatamente me sigue, y es probable que me siga por ésta (lit. por mi carne).

tiakotagantsi 1vt. {itiakotakeri} echar tierra u otras cosas pequeñas sobre algo cubriéndolo (p.ej. echar tierra en un sepulcro para cubrir un ataúd o cadáver; echar tierra en un hoyo que contiene semillas o tubérculos que se están sembrando). Antari ikitatakerira notomi otsiti ikamakera, terorokari irogeri savi, maanirorokari itiakotakeri, nerotyo inoshikaigakerira irapitsititene, yoginoriakeri anta paa yogaigakari tisoni. Cuando mi hijo enterró al perro que se murió, no lo habriá puesto bien abajo (en la tierra), y lo habriá tapado con poca tierra, puesto que lo sacaron los otros perros echándolo allí y los gallinazos se lo comieron todo. Yogari chairo yogitsokira, onti ikiganti kipatsiku. Antari ikontetanakera, itiakotanakeri igitsoki, impo ipokairika yovegantanairo ikianaira. Cuando el pájaro chairo pone huevos, cava un hueco en la tierra. Cuando sale, deja sus huevos tapados (con hojarasca) y luego a su regreso abre el hueco y entra nuevamente. 2vr. {itiakotaka} echar o amontonar encima de uno mismo para taparse o encerrarse dentro de algo (p.ej. un armadillo en su madriguera). Noatutira inkenishiku noneakitiri etini aiño itiakotaka inakiku. Paita noatake nonkigakotakiterira, irirokona agaigakempa. Fui al monte a ver el lugar donde un armadillo se había escondido en su madriguera amontonando (hojas en la entrada). Más tarde iré a sacarlo y por lo menos tendremos esto para comer. V. tiagantsi; -ako 4.8.1.1.

tekagantsi vt. {itekakeri} golpear suave o indirectamente (p.ej. con un palito). Yogari pantyo ityomiani inti terira inkusogamanete. Maani antekakeri igitoku oga inkenake intuanake. Las crías de los patos no son muy resistentes (a la muerte). Se les golpea un poquito en la cabeza y ahí mismo se caen.

tavonkagantsi vi. {otavonkake} rajarse o abrirse un poco pudiéndose ver lo que está adentro (p.ej. la tierra donde se ve la punta de algo que está brotando, las encías donde un diente nuevo está comenzando a salir, las vainas de las palmeras cuando se abren y se ven las semillas o las nueces que están adentro). Nakishitirora sekatsi otavonkanake, onkantakera okoneatanake maani ovatsa. Cuando aso yuca, se abre un poco: se puede ver un poco la carne.

tavokagitagantsi vt. {yontavokagitakero} regar granos (p.ej. de maíz). Isokutakenaro noshinkine atava yontavokagitakero, aityo okiteponkakitake. Noshinto, piate pampatogitaerora pimpagarantakerira maani. Las gallinas han derramado mi maíz regándolo en el suelo (lit. hay una extensión amarilla). Hija, ve a recogerlo y dales un poco. V. tavokagantsi, okitsoki.

tankaitagantsi₂ 1vt. {yontankaitakeri} hacer golpearse la cabeza. Okiavetakarira iriniro okenakagavetanakarira otapinaku inchapoa ontankaitakeri. Su madre lo cargaba a la espalda en un cargador de bebés, y cuando estaba tratando de hacerle pasar por debajo de un palo, hizo que se golpeara la cabeza. 2vr. {yontankaitaka} golpearse la cabeza. Yogari ani yashirianaka ikaraakotanakera ishimampiavetanakara. Matsi ariokona tera irogatsitempa maganiro, maani yontankaitaka igitoku. Mi cuñado se cayó al suelo al romperse (el tronco) por donde estaba caminando. Felizmente no se hizo mucho daño en todo el cuerpo, sino solamente se golpeó un poquito la cabeza. V. tankagantsi2, oi.

tankagantsi₁ vi. {itankake} rajarse, romperse, reventarse, estar rajado/a, estar roto/a; romper el cascarón o pupa y salir. Okaraakotanake noveratopagete, magatirotyo ashiriviotanaka novamokote nokanti: “¡Ejee, tankakerorokari novaone!” Impo nokamosovetaro maani otankake otseraku. Se rompió (la rejilla) donde (guardo) mis platos y todos se cayeron (inclusive) mis calabazas, entonces yo dije: “¡Ay de mí, mi calabaza grande se habrá roto también!”. Luego la revisé y apenas si se había rajado en el borde. Impo itankanakera ityomiani chakami, yaganakeri itentanakarira isekatagakarira. Cuando los pichones del trompetero salen del cascarón, (su madre; lit. él) los lleva a buscar comida.

ipinkaganira sani

pinkagantsi₁ vt. {ipinkakeri} tener miedo, temer; fig.</v> no querer tocar o hacer. Pairani ikemakotagani avuntoni yagantira, nerotyo ikonogagarantaiga ipinkaigiri. Antiguamente se pensaba (lit. se escuchaba) que el pájaro camungo comía a la gente, y por eso ahora algunos le tienen miedo. Yogari ani itsamaivetaka maani ichampichampiatanakero, tera iragasanotero magatiro ipinkakerora onaronkashi. Mi cuñado cultiva pero cultiva por partes y no termina todo, pues tiene pereza (lit. tiene miedo de ella) porque la mala hierba (está muy alta). Omantsigatake noshinto opinkanakero oseka, tera osekataempa. Mi hija está enferma y no tiene ganas de comer (lit. tiene miedo de su comida), y no come. Aiño pinkirorira nia, tera inkaate. Hay personas a las que no les gusta bañarse (lit. tienen miedo del agua), y no se bañan.

michatagantsi 1vtr. {imichatakaro} mezquinar. Nonevivetakari ige irinkine imichatakaro tera inkoge impenara tovai, maanisanotyo ipavagetakena. Yo le pedí a mi hermano maní, pero lo mezquinó y no quiso darme mucho, sino que me dio muy poquito. 2vr. {imichataka} estar o ser tacaño/a. Okantiro: —Gara pogari pagiri pishitipagantetanakekari. Impo ikantiro ogokine: —Sa okantavintsanityo ma omichatakara, ¡ario pishitipagantetanake! —No comas suris, porque vas a tener halitosis —le dijo ella. —Ella miente porque es tacaña; ¡cómo, pues, vas a tener halitosis! —respondió su suegro más luego. V. michanti.

shivitsatsa inan. pedazo corto (de bejuco, soga, pita, etc.); pedazo de pita delgada. Atsi makena maani kara shivitsatsa nogusotaera noshimakichote. A ver, tráeme un pedacito de soga para amarrar mi pequeño pescado (en patarashca). V. shívitsa, otsa.

champitagagantsi vt. {ichampitagakero} dejar o hacer que se quede una tira, faja o zona muy angosta entre dos espacios (p.ej. entre un agujero y el borde de la cosa agujereada, entre terrenos cultivados). Antari itsotenkaiganakerora virakocha itsamaitaiganakerora inkenishi, tenige onkimotae inkenishi, maaninivati ichampitagageiganakero. Cuando los colonos hacen chacras en todas partes de la selva, ya no se quedan grandes extensiones de bosque (sino que) solamente dejan fajas angostas. V. champitagantsi; -ag 4.8.1.6.

champitagantsi 1vt. {ichampitakero} hacer por fajas o tiras (p.ej. cultivar). Yogari notomi itsamaitakera, onti ichampichampiatanakero. Tera iragasanotero magatiro ipinkakerora onaronkashi. Cuando mi hijo cultiva, lo hace por fajas. No cultiva todo, porque tiene pereza al ver (lit. tiene miedo de) la mala hierba que está muy alta. 2vi., vr. {ochampitake, ochampitaka} ser angosto/a (p.ej. un camino con precipicio a cada lado, una zona del bosque no cultivada). Iatantakaro apa otishi maani ochampivagetake, okya ikenavetakara oga ikenake ichampirenkakotanake. Mi padre se fue por un cerro que tenía una parte muy angosta, y al pisarla (este pedazo de tierra) se derrumbó, y él (se cayó) junto (con lo derrumbado). Pairani onti gotacha inkenishi akya otsatakovagetake kara, kantankicha maika tenige onkañotae, onti maaninivati ochampichampiataa, otsonkatanunkanitari otsamaitanunkanira. Antiguamente todo era monte hasta donde alcanzaba la vista (lit. se extendía por allá), pero ahora ya no es así, sino que solamente quedan zonas angostas, porque ya ha sido cultivado casi todo. V. chámpitsi, champirenkakotagantsi.

chapavokitagantsi vt. {ichapavokitakero} sacar la mala hierba sólo en franjas angostas en vez de eliminarla toda (lit. hacer pequeñas trochitas). Yogari matsigenka peranti itsamaivetaka, tera intsotenkero magatiro, maani ichapavokitakero. Cuando un hombre flojo cultiva, no cultiva todo, sino solamente cultiva por franjas. V. tsapatagantsi, ávotsi.

shipitagantsi 1vt. {oshipitakero} poner enagua o pampanilla a. Ogari pagiro oshipitakero oshinto omantsigavagetakera, teranika agaveae oshipitaempara tsikyata irorori. Mi tía le puso una enagua a su hija cuando estaba muy enferma porque ésta no podía ponérsela por sí misma. 2vr. {oshipitaka} usar enagua o pampanilla. Impo oneiro osapokanaka, maani oshipitaka otsagompuroku. (Cuentan que) luego la vio que se quitó su cushma y solamente usaba su cargador de bebés como enagua.

shintavagetagantsi vtr. {yashintavagetaka} ser rico/a, tener o poseer mucho; ser dueño/a de mucho. Mamerisanotyo isavurite, maanisanotyo yashintavagetaka navashakicho. (Cuentan que él) no tenía nada de machete, apenas tenía una pequeña navajita. Yogari ige yashintavagetaka iaraki tovaiti, tera inkañotena naro maani nashintavagetaka. Mi hermano tiene muchas cosas, y no es como yo que solamente tengo un poco. V. shintagantsi; -vage 4.8.2.3.