Resultado de búsqueda de "pa"

otsititáaku adv. en un tipo de poza en la orilla del río que ha sido formada debajo del agua por las peñas. Yogari notomi ikiviataganakero tonkamentontsi yogavagetirotyo otsititaaku ganiri yagairo gantatsirira shintarorira. Mi hijo hizo sumergirse la escopeta bien adentro de la poza donde (estaban) las peñas para que no la recogiera su dueño, el asesino. V. ótsiti, óani.

kivúreri m. esp. de insecto pequeñito de color beige. [‣ Su cuerpito tiene la forma de un armadillo; duerme sólo en un hoyo de polvo seco que él hace cavándolo en forma circular; solamente anda de espaldas; por adelante tiene una especie de tijeras o tenacillas que usa para mover el polvo; cuando se le voltea de espaldas, ahí mismo da un saltito y se voltea nuevamente.]◊ Algunos lo machucan con piedra y usan como emplasto para hacer infectar (una herida), y que así salga una espina o astilla que se les ha metido. V. kivutagantsi.

karaagagantsi vi. {okaraagake} avi. dejar de sangrar (p.ej. una mujer cuando termina la regla, un corte). Chapi okaratakeri apa savuri igitiku ¡tyarika!, okantavagetanaketyo iriraa shararara teratyo onkaraage. Impo ikantakitagani gavintantatsirira yogusotakotakeneri impo ariompa, ariompa okaraaganake. Ayer mi papá se cortó el pie con machete y, ¡qué barbaridad!, le estaba saliendo mucha sangre shararara y no paraba. Entonces alguien fue a llamar al promotor de salud que lo amarró, y luego poco a poco dejó de sangrar. bvi. pasar el tiempo en que una perra está dispuesta, pasar la época de celo. Antari osonkaatakera notsitite notsatakotakero, teranika nonkoge irishintsakiigemparora surari, impo okaraaganakera ario notsaakotairo. Cuando mi perra estaba dispuesta, la tenía amarrada con soga porque yo no quería que los perros la pisen; luego cuando ya se le pasó, la desaté. V. karatagantsi, óani.

opaesatogitetake V. paesatogitetagantsi.

opaesatotake V. paesatotagantsi.

opaikake V. paikagantsi.

opaikakero V. paikagantsi.

opaikatsatakero V. paikatsatagantsi.

opairagitetake V. pairagitetagantsi.

opairagitétira adv. donde no hay habitantes o no hay nadie en casa y todo se ha quedado en silencio. V. pairagitetagantsi.

komuatagantsi vi. {okomuatake} salir agua filtrada por el suelo humedeciéndolo. Ogari pagiro onti otimake okomuatira nia. Tera nogote tyarika okantaka ametakarora irorori anta tsoavatsasema. Mi tía vive donde el agua filtrada de abajo de la tierra la moja constantemente. No sé cómo ella se ha acostumbrado a estar siempre en tierra mojada. • Este término indica que el agua siempre mantiene la tierra húmeda o mojada, pero no se ve el agua; cuando se usa komuaatagantsi, sí, se puede ver el agua misma; cuando se usa komuavatsatagantsi o komuaavatsatagantsi, se enfoca la tierra húmeda o mojada. V. óani.

komuavatsatagantsi vi. {okomuavatsatake} humedecerse la tierra o el suelo (como consecuencia del agua filtrada de abajo). Antari notimavetara pairani katonko onti okomuavatsaseti, tera orovatsatumate, ovashi noperatanakaro nopokakera aka. Hace tiempo cuando vivíamos allá río arriba, el suelo siempre estaba húmedo y nunca se secaba; por fin aburrida de esto me vine (a vivir) aquí. V. komuatagantsi, kípatsi.

ochonkirite inan.pos. la parte más interna y más tierna del cogollo de una palmera. ◊ Los niños se pelean por comerla. V. chonkírintsi.

ógara adv. cuando, el día que. • Implica que el estado actual se cambiaría como consecuencia de alguna acción. Ogara noate katonko, akaenkinityo pinkenkianakena, maikari pikisakena. El día que me vaya río arriba vas a extrañarme, pero ahora estás molesto conmigo. Ogara nonkame, tyanimpa kotimotaempine. El día que yo muera ¿quién va a cocinar para ti? V. oga; -ra 4.14.4.

piaatagantsi vt. {ipiaatakero} poner líquido en un recipiente a través de una abertura pequeña. Ogari ina opiaatake oshiteare piarintsinaku ompakotuterira apa itsamaivagetakera. Mi mamá ha puesto su masato en un porongo para ir a darle a mi papá cuando está cultivando (su chacra). V. piatagantsi, óani.

piagitagantsi vt. {ipiagitakero} meter o poner semillas o granos en un receptáculo a través de una abertura pequeña (p.ej. maíz o frejoles en un porongo o una paca). Chapi onti nopiriniventake noshinkine nopiagivagetakera kapiroku nontsotetaemparora ganiri ipetiro ove, iroro nokagitae impogini. Ayer estuve muy ocupado poniendo mi maíz en unas pacas para conservarlo bien y evitar que los gorgojos se lo coman, y así tener que sembrar después. V. piatagantsi, okitsoki.

parigakotagantsi vi. {iparigakotake} caerse junto con algo o en algo. Yatagutapaake shivitsaku, igenarekyatyo yovatuakovagetavakeri Ankachaki tsugn, iparigakotanake ikantavagetaketyo savi taagn. (Cuentan que) él estaba subiendo (el barranco) en un bejuco, cuando de repente Ankachaki cortó la soga tsugn y él se cayó juntamente con ella taagn. V. parigagantsi; -ako 4.8.1.1.

pigirichónchoni m. esp. de pájaro de color marrón. [‣ Vive en las orillas de las quebradas; mapuchonchokiti y mogoachanchani son otros nombres para el mismo pájaro o para pajaritos parecidos.]

pigirikagantsi 1vt. {yampigirikakero} enrollar cosas pequeñitas o delgadas. Yogari notomi yampigirikakero isankevantite opariganakera inkani ganiri otsoaseta. Mi hijo enrolla su cuaderno cuando llueve para que no se moje. 2vr. {yampigirikaka} girar o dar vueltas rápidamente. V. api- Apén. 1; pigikagantsi.

piámentsi inan.pos. {ivíane} ainan.pos. arco. • Las partes de un arco son: omeni la parte plana y delgada, ótsiti el extremo más corto donde se coloca el nudo, oyashi el extremo más largo donde se amarra la cuerda y otsa su cuerda. binan.pos. tipo de figura tsigatsarintsi.

saamenkitagantsi vi. {isaamenkitake} brillar, reflejar algo brillante; arder vivamente (sin llama); (p.ej. luciérnagas, hongos kentoritsima, ascuas, cometas katsivorérini, chispas de un fuego que arde mucho). Inkaara okutagitevetanaka, ogari tsitsi panikya ontsivakanake, maaninivati osaamenkitai. Endenantes cuando amaneció, la candela estaba por apagarse, y apenas se veía arder un carbón. Inkaara nokireanake noneiri puro saamenkitake otapinaku. Noneiri irirori katsinori, noaveta novichogakerimera, intityo puro. Durante la noche me desperté y vi a una luciérnaga puro brillando debajo del emponado. Pensaba que era una luciérnaga katsinori (que causa la uta), pero cuando fui a matarla era puro. V. omenki, saatsantsagagantsi.

itempatakaro V. tempatagantsi.

itempatakotakaro V. tempatakotagantsi.

itentagairo s.pos. su contemporáneo/a de él (p.ej. persona que procede de la misma época o localidad que uno; de la misma raza que uno). • Las otras formas posesivas son: notentagairo mi...; pitentagairo tu...; otentagairo su...(de ella). Yogari potsitari tera iriro notentagairo, pashini inake irirori. Los (de la raza) negra no son de mi misma raza (lit. no son los que acompaño), sino que son de otra raza (lit. son otros). V. tentagagantsi.

kimoaatagantsi vi. {okimoaatake} estar un poco crecido/a (río, quebrada, cocha). Yogari ige tekyasano iragaveaatasanote inkonoavagetera, nerotyo chapi choenira okimoaatake iatake intati, impo ipokavetaa yavisaatakotake amakotanakeri kamatikya. Mi hermano todavía no ha dominado (el arte de) cruzar al otro lado del río; por eso, el otro día cuando (el río) apenas había crecido un poco, él fue a la banda, pero luego cuando ya estaba de regreso pasó siendo llevado río abajo (por la corriente). V. kimoatagantsi; -a4 4.8.3.9.