Resultado de búsqueda de "natagantsi"

kipogagantsi 1vt. {yakipogakeri} avt. curar o tratar a un enfermo con vapor o humo de tabaco. ◊ Para hacer un tratamiento con vapor, primeramente se hace hervir el agua que contiene hojas medicinales (p.ej. santari, cháriro, matsishi, igentiri, y parivana). Se tapa bien la olla y después, cuando el agua está bien hervida, se baja la olla de la candela, y el paciente pone la cabeza agachada sobre la olla, se la tapa con una cushma y se destapa la olla, o si no, se para con la cushma extendida sobre la olla antes de destaparla; para casos más resistentes, se aumenta la cantidad de vapor agregando piedras calientes al agua hervida; se escogen ciertas piedras duras que no se deshacen en el fuego, se las calienta hasta ponerse rojas y se las mete en el agua caliente; se refieren a este proceso con el término shimpokagantsi o tsimpokagantsi; se continúa el tratamiento agregando piedras hasta que el paciente sude mucho. Mientras solamente los hombres tratan con tabaco, a veces las mujeres también tratan con vapor empleando las hojas medicinales; solamente usan las piedras en casos muy graves.• Algunos usan el término kipogagantsi tanto para referirse a curaciones hechas con vapor como también a las que se efectúan con humo de tabaco. Otros emplean el término pogatagantsi para las que se hacen con humo. Pairani imantsigavagetanakera koki inoriintevagetaka tovai kashiri, impo ipokuti shainka yakipogakeri, ovashi yoveganaa. Antes mi tío se enfermó y estuvo en cama por varios meses; un día vino mi abuelo, le dio un tratamiento con vapor, y por consiguiente se sanó. Pairani yogari seripigari ikavintsairira mantsigari onti ipenatakaro isere, impo yakipogavakeri tyarika kara okatsitakerira, impo yachomigakeri yagairora imantsigane. Antiguamente cuando un curandero quería hacer bien a un enfermo fumaba su tabaco, le soplaba con el humo en cualquier parte (de su cuerpo) que le dolía, luego le chupaba (en este mismo sitio) y recogía su enfermedad. bvt. penetrar (p.ej. un mal olor); contagiar una enfermedad. Yagaagani notineri iokaatakara, pairatake atake ienkaganake, nerotyo noavetaka nokamosotakerira yakipogakena. Fue recogido (el cadáver de) mi sobrino que se había ahogado y ya estaba con muy mal olor, así que cuando fui a verlo el hedor me penetró. 2vr. {yakipogaka} curarse o tratarse con vapor o humo de tabaco. Yogari koki imantsigavagetanake tenigeenka kara, tera irovegaempa onti inoriintetanaka. Mameri tyanimpa gotatsine irakipogakerira ovashi tsikyata yonkotashitaka irirori yakipogakara. Mi tío se enfermó gravemente y no se sanaba sino que todo el tiempo estaba en cama. Nadie sabía curarle con vapores, así que él mismo hizo hervir las hierbas y se trató con el vapor. V. penatagantsi, shimpokagantsi, tsimpokagantsi2.

ejee ejéeje interj. ¡fíjate! (indica que uno está descubriendo o mostrando la falta de otra persona); expresión de burla. Ejeeje, neri yoga koshinti maika noneakerini yoga yagutakenaro noshintipoare. ¡Fíjate!, mira a ese ladrón, ahora sí lo he visto quitándome mi balsa. V. okookonatagantsi.

ipankinatakaro V. pankinatagantsi.

kentagonatagantsi vt. {ikentagonatakeri} flechar uno tras otro (p.ej. sajinos). Antari pairani aiñokyara ikoneati shintori, iaigi surariegi ishintoriaigira ikentagonaigiri kara. Antes cuando todavía aparecían sajinos, los hombres iban a cazarlos y mataban a muchos con flechas. V. kentagantsi1; -gona Apén. 1.

kavoponatagantsi [redup. de kavokagantsi] vt. {ikavoponatakeri} despertar a cada rato. Ikavoponavetakaro iniro ikantiro: “Gekaa, iroro noshinto kanika kontetanankitsi, pia kamoso”, teratyo oninte, onti ovetsikanaa omaganaira. (Cuentan que) él despertaba a cada rato a la madre de ella y le dijo: “Mira, es mi hija la que está saliendo (de la casa), ve a verla”, pero no quiso sino que se acomodó a dormir otra vez. V. kavokagantsi; -na2 4.8.2.7.

katinatagantsi vi. {yakatinatake} estar juntos/as formando un manojo (p.ej. pescados o pajaritos ensartados; los adornos en una cushma). Noneakotake konarintsi, nagavake tovaini shima, noshintsatakeri yakatinatanake, ovashi nopokai pankotsiku. Fui a presenciar la pesca, cogí muchos pescados, los ensarté y cuando ya tenía un manojo grande (lit. cuando ellos se hacían un manojo grande), regresé a la casa. • Cuando aparece con -an abl., significa hacerse más grande. Ogari tsinaneegi asakirigakotakero oshakapakite akatinatanakera avovitakotakero omanchakiku onkiashitakemparora. Las mujeres amarran (sartas de) semillas de shakapaki muy juntas las unas a las otras de manera que van formando manojos de tamaño regular, entonces los cosen en sus cushmas para llevarlos como adornos. V. akatake, itina.

itsegunataka V. tsegunatagantsi.

itinataka V. tinatagantsi.

itinatakari V. tinatagantsi.

itinatakeri V. tinatagantsi.

ininatakeri V. ninatagantsi.

intainatagantsi 1vt. {yontainatakeri} apartar, separar, mandar a otra parte. Yogari icha yontainatakeri itomi yogakerira parikoti ompote isankevantakera, antari gara onti, sa garorokarityo yontainatumatiri. Mi hermano ha mandado a su hijo a otra parte con el único motivo que aprenda a leer y escribir, si no fuera por esto jamás lo apartaría de su lado. 2vtr. {yontainatakari} apartarse de, separarse de. Tera ontainatumatempari noshinto osuraritsite, tyarika iatake ogenanekyatyo opatimatanairi. Mi hija no se separa ni un momento de su marido, dondequiera que él va, ella también va.

pasagonatagantsi vt. {ipasagonatakeri} golpear o pegar muchos uno tras otro matándolos (p.ej. una manada de sajinos, un montón de murciélagos que salen de un árbol hueco). Inkaara notsivotake sagari nopasagonatakerityo kara. Endenantes alumbré ratones y maté a varios. V. pasatagantsi; -gona Apén. 1.