Tagbanwa Calamian - English
b
bukad' to elicit a conditioned response from another; to establish contact with; challengeYang mga musikidur ang atiang durua pagbinukaray, pagtinag̓amay kung tinupay mayën tung tugtug̓an, ubin kung tinupay dakëlë ta sunata.Ang mga tumutugtog na iyang dalawa naghahamunan, nagsusubukan kung sino ang magaling sa pagtugtog, o kaya kung sino ang marami na kanta.Ti Timis pamukad tung aruman nang tipanidur.Timis is challenging his fellow flutist.Pirdi yang sambilug ang binukad yang aruman na.The one who was-challenged by his companion lost.Ya ra ilëm naranëk-aranëk, binukad na ra yang baw̓uy.He just went-a-little-bit-lower (and) he established contact with the wild-pig right-away..Yang mga musikidur ang atiyang duruwa pagbinukaray, pagtinag̓amay kung tinupay mayën tung tugtug̓an, ubin kung tinupay dakëlë ta sunata.Those (near hearer) two musicians are-challenging-each-other, they are-competing-with-each-other (about) who is the best player, or who has more melodies (than the other).synayat
bukad* to-get-a-response e.g.,' when hunting dogs bark at first sight of wild pig and pig responds to challenge 'Mga kayaw ta kiru, ang nag̓ikanup ta mga tau.Namamukad da yang mga kirung atii ta baw̓uy.Those dogs (visible,but far from agents) already got-a-response from the wild-pig.Puirting bukad yang mga kirung atii, pinunduan da, ang indi ra malaksu.Those hunting-dogs got a strong response, it (the wild-pig) has-been-pinned-down and cannot run-away syn talaw̓utkayaw
bukag corn cob Pinandugdug̓an yang mais, ya ra yang luw̓u na tung adalëm.Pinaghihimay ang mais, ito na lang makakain niya sa ilalim.Yang bukag yang mais akwatën ming iplëk duun tung binit.Remove the corn cobs (and) throw them away at the side.Yang bukag yang mais ang atiyang anda pay isi na, maggulayën pala.Those (aforementioned) corncobs with no kernels left, suprisingly (they) are-made into a vegetable.
bukal' to boil 'bukal ta anën ang mag̓abuat yang pagkëlëkëlëng atii ang nag̓agngël mu.Kulo na kanin na sinasaing ng nagtatawanang iyon ang naririnig mo. Pagbukal da yang pag̓abuat mu.What you (sg) are-cooking is already boilingLëkgë ra tiang nag̓abuat mu, kabuay ang magbukal.Hilaw pa iyang sinasaing mo, tagal na kumulo.synbulyak
bukanA large white worm that lives in the ground and eats the roots of plants.kulud ang darakulu ang nag̓abui tung adalëm yang tanëk ya ra yang bukan,uod na malalaki na nabubuhay sa ilalim ng lupa yan na ang bukan.Durung bukan tung tanëk.There are many cutworms in the soil.Yang bukan yay pagbakta yang isi yang kapari purisu durung kakbën.It's the cutworm that gorges on the kapari tuber, so there are many kakben. ??
bukay' white--colored animal 'Yang lamlam ang kayangag yay bukay yang balaiwu na may manu kang bukay ka.Ang ibon na kayangag ay kulay puti ang balahibo niya, meron manok ding puti Bukay ampisan yang ulit yang baw̓uy ang naa.Puti talaga ang balat ng baboy na iyan.Bukay-w̓ukayan yang pintura yang barkung atiang magpapaklëd.Maputi-puti ang pintura ng barkong iyan papasok.synkulit1antlag̓ëm
bukid' mountain 'yang bukid abwat da tung bukatud ay atia may mga talaw na ra ig yang batu na darakulu ra,ang bundok mataas na sa burol kasi iyan meron mga matatalim ng bato at ang bato niya malalaki na.Indiaw pangaw̓ut tung bukid yang Luminandaw ay durug abwat ang tungulun.Hindi ako makaabot sa bundok ang pinakamataas kasi napakataas na akyatin.Durung luray tung bukid yang Apulaunun.Maraming kuweba sa bundok nang Apulaunun.
bukli' to tell a lie 'May tau ka ang durug bukli, yang isturia na alus anday matuud kadaklan purus bukli.Meron tao din na masyadong sinungaling, sa kuwento niya halos walang totoo, lahat kasinungalingan.Durug bukli yang aruman tang atiya. Indi mu pa man kaw̓ut-kaw̓utun kung magbukli.That (aforementioned) companion of ours (incl) tells-a-lot-of-lies. You (sg) cannot find-him-out when he tells-a-lie.Anday sayud na yang tawung bukliyën, matig̓aman ta aruman na.Walang kuwenta na ang taong sinungaling, nadadala ang kasama niya.
bukudAround 11:00 AM ?? going towards noonKung yang kaldaw magliyas da tung ligdas [ya ray mag̓aningën nira ang bukud da.]Yang kaldaw atii ra bukud da magsimpan namu ra ta wai.Bukud pa ka ilëm muya ra.Bukud da yang kaldaw, ilyag nang iyaning kërëng kaldawbukud can only co-occur with kaldaw 'sun'
bukul1' raised bump on body caused by being struck 'Yang nainabu purisu minulbu yang ulit tung kulu na ay kinëg̓ët yang katiti.Ang nangyari kaya namaga ang balat sa ulo niya kasi kinagat ng katiti.Bukul ka yang kulu mung nabanggu tung kuluu.Bukol din ang ulo mong nabangga sa ulo ko.Kadakul ang bukul yang kinëg̓ët yang katawaw̓ën.Malaki ang bukol na kinagat ng itim na bubuyog.synulbu
bukut' to be enclosed within something 'Yang punti yag̓italukay para palutukun ang pisan baklu ra panganay, katulad ka tung manu bukutun da kanay baklu ra patayay.Ang saging itinatago para pahinugin na agad bago pa kainin, kagaya din sa manok ikulong muna bago pa patayin.Bukutun mi ra kanay yang manung atia baklu mi ra patayay.Please confine that (near hearer) chicken for awhile before it is killed.Yang mulang baw̓ay ang pangasawaën yag bukutay tung kaklëran yang balay.The female child who will-be-married, she needs to-be-confined inside the house.The purpose of confining a chicken is to let it void any nasty stuff like human feces, insects, etc through defecation. synguutbuusbuuttaluktuyubputus1
budluenlarged eyesdarakulung mata ang budlu ra,malalaking mata na nakadilat na.Pagbudlu yang mata na tung inëm ig bakta ta mariwana.Dilat na mata niya sa pag-inom at takaw sa mariwana.Yang mga mata yang mga adik budlu ra tung pag̓atumar yang siabu ig inëm.Ang mga mata ng mga adik dilat na sa pag-inon ng siyabu at pag-inom.
bugnu2be-attacked by a demon resulting in sicknessnamatandaMidyu tung nagustuan yang dimuniu yang sangën ta purisu inalsipu na, ya ra tiang paglaruita.It seems like the demon wanted our (incl) soul so it captured it (and) that's how we (incl) get-sick.Nabugnuan ta tau tung bulalakaw yang mulang atia. Maayën ilëm nadangëp agkali tung baw̓alyan.That (previously mentioned) child was-attacked by a shooting star spirit. It was just good he was quickly able to go to a shaman for help.Indiamu ra pag̓intra taw̓u kung apun da tung wai ang atiyang tung may baliti. Asan nga bugnuw̓ay yang mula.Don't start drawing-water when it's already afternoon at that (previouly mentioned) water-source where there is a strangler-fig-tree. There (near hearer) is the place where a child was-attacked-by-a-spiritsynsawëd1suliwëng
bugsufallsasang bag̓ay ang liit tung abwat, katulad tung burak yang niuy ang langu ra, ya ra ilëm ag̓abugsu, ubin mga burak ta mga ayu,isang bagay na galing sa itaas, kagaya ng bunga ng niyog na tuyo na, basta na lang nahuhulog, o kaya mga bunga ng mga punong kahoy.Mamugsua ta san tanëd ang bëtëng.Drop one bunch of immature-coconuts.Buminugsu ra yang kuran ampir tung Cabug̓ao.The rain fell towards Cabugao.synpataktugpapatakpakpalambëg2taktaklanggidbëgsak
bug̓al*to bragsasang bëlag matinlung ug̓ali ta tau, ay yang pakaw̓utun na anday manangay tung anya, ig magpaëyak tung sadili na,isang hindi magandang ugali ng tao, kasi ang mangyayari diyan, walang makipag-kaibigan sa kanya, at mapapahiya sa sarili niya.Durug bug̓al yang mulang naa.This (near spkr) child is a big braggart. Nagnëëman da yang mulang naa, ag̓ad duru ra rin agkabug̓al.This child (near spkr) has become thoughtful in spite of how much bragging he used to do. antpurmaldëmënan1
bug̓awThe bugaw bird is one of the omen-birds (whose call indicats that a viscera sucker is near.Yang lamlam ang bug̓aw, sasa kang utu ta mangaluk.Kung magngël yang gukguk yang pagbiw̓italaën yang bug̓aw, magpalëngtanang magsusuwayën ang asta palaksu.When the owl hears the the sound of a bug̱aw bird, the owl approaches the bug̱aw bird and opposes it until it leaves.
bug̓uswhole heartedAnday inawiran na maskin unu paman ang bag̓ayay, bilug da tung isip na ang ipinakdul na.walang kinuha siya kahit ano pa man na gamit, buo na ang isip niya na ibinigay niya.Nabug̓us da yang isipu tung baw̓ay ang atiya.My mind became whole hearted (towards) that (near hearer) woman.Bug̓usun ta ra ilëm yang mga isip ta ang italig tung Ampuan ta.Let us (incl) make our (incl) minds to-be wholehearted in trusting the one to whom we (incl) pray.synbilug 1antmalasubaskëbadusulitbëtëng2
bulanmoonya tiang bilug ang masadlaw kung lawii yay bulan,yan ang bilog na maliwanag sa gabi, ang buwan.Durug sadlaw yang bulan, andang pisan ay panganud.The moon is very bright without any clouds whatsoever.Indi pa magtëkla yang bulan tung sag̓iid.The moon hasn't risen yet above the horizon.
bulsuto have a hole in somethingyang mga bagay ang may bulsu na ra yag tambëlay, ubin kulaën, katulad tung barutu u aw̓ël may duma pa ka,ang mga gamit na meron butas na nga na tinatakpan, o kaya dinidikitan kagaya sa bangka o damit at iba pa din.Nabulsu na ra yang buli yang kuntinir.He/she/it happened-to-make-a-hole in the bottom if the container.Bulsu ra yang saku ang bëtangan ta bëyëd ang tinuktukan yang manu.The sack which held rice has a hole in it made by pecking of a chicken.antlirungpënëng
bultusizeya ray kantidad na kung unu pagkadakul,yan ang karga niya kung gaano kalaki.Siguru kung indiaw magkamali mga 40 kilus ang bëyëd yang ëkël nirang nanëgbëng,If I am not mistaken, it was probably around 40 kilos of riceYang bultu yang bëyëd ang atiya subra ra saku.Ang laman ng bigas na yan sobra sa sako.
buluk' species of bamboo 'Yang buluk durung mag̓ubraën tung anya, magbuatën ang baay, linu, baay, tudung, kasiaw, sarisari yang duma yang gëg̓ësyë magbuatën ang kural siklat.Ang buho maraming magagawa sa kanya, gawi na basket, bilao, sumbrero, kasyaw, iba-iba. iyong iba na maliliit ginagawa na bakod itinutusok.Nagkurtiaw ta buluk ang buatën ang sawali.Nagputol ako ng buho na gagawin na sawali.Yang buluk tung kabanuan yay bastanting pagkurtian ta buatën ang sawali.Ang buho sa kabanwaan ay maraming mapagkukunan na gagawing sawali.buluk: Yang buluk maninga tung magkaangid-anggid tung kawayan, may mga bungkuk na dispuwis durung gamitana yang buluk ang katulad ka rung sawali, linu, baay, kasyaw yang balay, tëën, siklat, kural, gamitën tung pangaas ta iyan.As-for the small-bamboo, you would-say that it is somewhat like kawayan, it has sections, in addition it has many uses like wall material, a winnowing-tray, basket, stringer to which nipa shingles are attached, pole, basket, siklat, fence,
Tagbanwa Calamian Dictionary © 2020 SIL International®
