Tagbanwa Calamian- English


[
a
b
k
d
e
g
h
i
l
m
n
ng
o
p
r
s
t
u
w
y

u


udakcompletely consume yawa ray mangutip.Udakën mu ra tiyang anën ang gësyë may sëra na pa.Finish-eating that small amount of rice, there-is stiil some viand too.Udak da anday balita na.It's already consumed, there-is nothing to-talk-about.antëkda
uduyladdiesasang pangguuy tung mulang lalii yang abwat da ta idad tung anya,Uduy aypa ti tatay mu?Lad, where is your father?Ay yawa uduy pag̓arala pa?As-for you (sg) art you still studyimh?
ugpucompanionbëlag sambilug yang tau ang atia kung indi may aruman na.Ugpuwan mu yang ari mu ang magbantay tung kuma.Join your younger sibling in guarding the swidden.Ugpuw̓ën mu ra ilëm ang pamtang yang pulang mais may yang kulit.Just put-together the red corn and the white.synarumanlakëtintra2dënganantlakëtsampuraduman
ugtun.incisor-toothugtu: Yang isi tang ugtu, ang kaisan yay tukaw ang pagtubu, piru kung mag̓abwat da yang idad ta, ang kaisan ya ray nag̓abingaw ra ka.Our (incl) incisor-teeth, sometimes they are the first to come-up, but when our (incl) age gets higher, sometimes they are also the ones to-get-
ug̠ud*prt1in order to2[Rapa: Sigi ra ug̠ud, takwalën mu ra asan, sigun da ka ilëm tung pakigkësën nu tung yëën ang duru kag tinlu may tung pangaku mu tung yëën, ang yang bula mung bulawan, yay ibayad mu.
ug̓aswash handsmga pamangan ang liit tung tanëk ang katulad tung mga kamuti kaministiran ang limpi-wan tung wai para timlat,Ug̓asan mu ta matinlu yang kamuti.Ug̓asan mu ra yang pinggan.antmabuling
ug̓utfor something to slip off from that to which it was attached sasang bag̓ay ang katulad tung barutu nabadbad da yang tagkës na purisu dinagsa ra tung kënay,Naug̓ut da tung bugsuk yang pinling itinagkësu, purisu idinagsa ra tung aranëk yang barutu.The rope that I had-tied to the stake came-undone, so the dugout washed-up-on-shore.Naug̓ut da yang titing tung tulduku.The ring on my finger already slipped-off.ug̓ut: Yang likës duun agdëpet tung kakngaan yang buwa, maita yang pagsirak, pëgsan na yang buwang atiyang pinandëpëtan yang likës, dayun dang tëdësën na yang ukub nang ug̓utun (ang ipapuklut) tung tumbung yang buwa. As-for the lice-eggs there-they-are attached in the middle of the hair, When the-one-searching-for-the-eggs sees it, he grabs that (near hearer) hair to which the eggs were attached, he then proceeds to-crush-it with his fingernail sliding it down to the end of the hair.synpuklutantëlët2bakëd
ulakv.' to spit out (what is in the mouth)May tau kang pirming paspik yang law̓ay na.Yang aruman tang pagtawaku atiya ra ka ilëm agpag̓ulak tung magtakwalan.As-for our (incl) companion who is chewing tobacco, he just spits it out on the place to-be-climbed.Pirming ulak yang aruman ta. Siguru tanya'y panawaku.Our (incl) companion is always spitting-out (what is in his mouth). Probably he is one who chews-tobacco.synlaway1
ulassweatmaningita pagdig̓u tung ulas, kung may malbat ang ubra ta,Trapuwan mu yang ulas yang ari mu.Pinangulasanaw ta duru ang nagbitala, ay durung tau ang pamamti.syninang
ulbuvexpandsang kalasi ta pamangan ang durug ulbu kung buatën ya ra yang dawa,Maulbung lugaw̓ën yang dawa.Dawa expands when it is cooked-with-a-lot-of-water.Indi ra mag̓ulbu yang bula ay nagkëpës da.The ball will no longer expand because it’s already deflated.Yang tanëk puwidi mu kang paulw̓uwën alimbawa, yang tanëk tung binit yang balay mu kung pirming may wai na, tampëkan mu ta tanëk ang paulbuwën para anday wai na.
ulik' to return home , to return to normal 'uras dang mamangan purisu liamaduaw ra,Mulikaw ra unu, magyapunami ra siguru.Reportedly I am to-return-home now, we (excl) will probably eat-supper now.Yang aruman ta nungayna pa ngaulik tung balay nira.As-for our (incl) companion a little while ago returned to their house [Problem how to understand nga.]Naulikan da yang ana nirang gësyë.Their little child recovered already.
ulit1n.skin of a person, fruit or vegetableSarisaring bag̓ay ang may sapin na tung sagpaw.Yuu rag papangan yang ulit yang bayaw̓as tutal lutuk da ka.I'm eating the skin of a guava, after all, it's also ripe.Karipën mu yang ulit yang kapayas, matël tia.Slice-off the skin of the papaya (fruit), it's itchy.synbunut*1 1
ulit2v.repeatUlitën mu ra kanay yang binitala mu, indi nasirtaanu.Please repeat what you (sg) said, I was not sure of (it)Inulit na ra ilëm yang nagngël nang balita, piru inay kung matuud.He just repeated the news he heard, but I do not know if it was true.Paulit-ulit ang magpabalita yang maëpët ang atiya, maninga ra uliw̓ataën.That (aforementioned) old-person is always repeating himself in asking others for the news, you (sg) would-say (that) he is senile.Ulitën mu kanay yang papuntu yang kantang naa, indi pa nag̓askëanu.Please repeat the tune of this song, I still don't know (it).synsulitdubliuman
ulug1v.Send signal by firemay mga tau tung tindak ang anday barutu nira, purisu [pamagkuntrasinyas ang] pamag̓ulug ta apuy ang pamag̓urnu ay pamagpadulung. [error]Pamag̓ulug ta apuy ang pamag̓urnu yang tag̓a Ulasi, siguru pamagpadulung anday masaayan nira.Those from Ulasi are sending a signal by means of a huge fire which they are burning. Probably they want to be picked-up, not having anything to ride on.Ulug̓an mung urnuwan ta apuy asan tung durungan yang tag̓a Banwa para mampalapit taa.Send-a-signal by a blazing fire there (near hrr) at the coming-ashore-place of (the people) from the Place so that they will come here (near spkr).synkuntrasinyas2
ulupbe-enthusiasticSang klasing kasilag ta tau ang indi ra alus masambëngan ay midyu tung sinungkukan da,It’s one kind of anger that can hardly be restrained for it’s like (the person) has-been over-mastered (by it).Naa pala yang tau kung ulupan da ngani, duru rag bëngël ang sambëngën.Yang aruman ta inulupan dang pangësën-kësën, pag̓apun da, anda ray pangan. [ginanaan daPinangulupan da yang mga aruman tang pamag̓ubra.[pinangganaan da]Our (incl) companions who are working have-become-excited, i.e., they enjoy working together so much that they want to continue.synëtëk1pulingtanërëpantpriskumanman1bunlaw
umulv.to-be-in-an-uncontollable-rage normally when drunkPag̓asumaymay mu yang taung nainëm da kang lagi, purisu pag̓umul da tiya.You are-talking-back to a person who has already [kang lag̓i] drunk-intoxicating-liquor, so that-one (near hearer) is already in-a-rage.
umun1v.1to-be-influenced-by a demonNag̓apaumunan ta dimunyu yang mulang atiya. Pagpasëgëng tung pagkakulang na. [rë: daughtër of Lasio & Dëlsa] That child is-being-influenced by a demon. It increases her feeling of not having-anything.umun: Yang taung atiyang agdimunyuwën, bëlag yag pagmaayen, ag̓apaumunan ta dimunyu purisu bëlag yag pagmaayën, yag pag̓ësëg yang laru na.As-for that (near hearer) person who-is-being-attacked by a demon, instead of getting-better he is-being-influenced bt-a-demon so instead of getting-better, his sickness is getting worse.2to-get-tangledYang tamsing naa indi ra mauwaran, nag̓umun da.As-for this (near speaker) monofilament-line, it cannot be-untangled because it has already gotten-tangled. synkuut-kuut
umun2v.tangledYang tamsing naa indi ra mauwaran, nag̓umun da.As-for this (near speaker) monofilament-line, it cannot be-untangled because it has already gotten-tangled.
unadtooth-dirtunad tung isi, ubin unad na yang aruman na, liag ianing ërëp nang pisan,Durung unad yang isi na, indi ra pagnisnis.His teeth have a lot of tooth-dirt, he never brushes (them).Unaraw ang pisan nira ta liw̓ak, inay kung unu ray nag̓aërëpan nira tung yëën.They are always criticizing me about my tooth-dirt. I do not know what they are-upset with me about.unad: Abëë yang isi yang aruman tang atiya, punuk ta unad, indi ra pagngisngis. Durug buyung mag̓unlab.Wow the teeth of that (near hearer) companion of ours (incl), they are full of tooth-dirt, they no longer brush their teeth. When they exhale it's very smelly.syntingalërëpsilagNOTE: No valid syn
unatv.to straighten s.t. out/upya g̓iunatay yang buku pagbayuku tung karungan ang mag̓apun,Unatën mu yang udyung ang binayuku ra yang ian ang pinanaku.Straighten-out the spear (of a speargun) which was-bent by the fish I had-speared.Pangunata yang buku mu, muya magbuktut ta.Straighten-up your (sg) back, lest you become-bent-over. syntadlëngtuklidantbayukukilu3
unawsp. var. ofënawv.to start seedingNag̓apadakul-dakul da asan tung unawan.They are allowed-to-grow-a-bit-bigger there (visible but at a distance) in the seed bedThe kind of seeds sown in a seed-bed are those of the eggplant (tarung), tomatoes (kamatis), pitsay (pechay leaf), pepper plant (katumbal). They are all very small seeds and need to grow before they are transplanted.
unayv.carry to completion a difficult time-consuming taskSang klasing pagparanganën ang yag pagkëtkët sigun tung kalanit na ay indi nalauyang masyadu.Unayën mung luwus yang sërang atiyang binuat mu durug tëgas, indi nangëlngëlan.Completely eat all of that (near hhr) viand you (sg) cooked, it's very tough, it was not thoroughly boiled.Indiaw mag̓unay yang baktang atia ang durug tëgas, magsisiit yang isiyu.I will not eat all that (near hrr) very tough food, My teeth will ache.Yang karning matëg̓as, yag̓unayay.Tough meat has to be eaten with a will.Yang buntunun, duun da ilëm tung tanëk unayay na yang nasakmit na. Mabuay ang malw̓us natëtëngëd tung katëtëg̓asëna.As-for-the-large-hawk, he has to-finish-off what he clawed (in the air) on the ground. It will-take-him-a-long-time to consume it because of ot its toughness.synmalmalkalëtkëtpainispapsawantmalmu2malëmëklauya1
unukhair comes outpag̓intra law̓ut yang bua,Pag̓unuk yang buwaw tung sabun ang atiyang ajax.Mag̓alw̓us da yang buaw ta unuk, pira pang kaldaw kalbuaw ra.synupuypukpuk1antmarabungmadamël
unumn.cloudyang langit kung kaisan andang pisan ay unum na, piskan-pikanan,Kadarakul ang unum tung sag̓iid ang panindëg.How large are the clouds which is stationery on the horizon.Basta yang unum ang darakulu tung sag̓iid pag̓ëyang, sinyalis tiya ang magpasar yang linaw.Provided that large clouds are- arising on the horizon, it signals that calm-wheather is-coming.Kapariu tung unum ang pag̓ëyang tung sag̓iid amatamat ang pansidarakul ang pagpaabwat bilang yay pagsagang tung palët ang amatamat kang pag̓ëyëp ang pangtëlIt's like the clouds that arise on the horizon, they gradually grow-larger and ascend, that is to say that they block the wind which is gradually blowing and becoming-strong
unupfor dark clouds to gather bringing rainyang galëm yag pagtuw̓ud tung ampir tung abag̓at,Pag̓unup si yang dikmël tung kapungul na, aamën mi ra yang paray ang pinakaldaw mi.The darkness is gathering again at its source, get the rice which you (pl) were-drying-in-the-sunNapaunup da yang iruplanu tung galëm.The airplane allowed itself to-be-inside the rain cloud.