Diccionario matsigenka-castellano


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

v


vena, vena, vena onom. acción de balancearse (pelo largo y abundante). V. soronkavenaatagantsi.
venakitagantsi 1vt. {yovenakitakero} ahuecar; dejar una apertura en una pared (p.ej. para una ventana o puerta); sacar la parte interna de un palo. Itantavagetake apa ivanko yovenakitakero omonkiku okontetantapinitaganirira. Mi papá cercó su casa y dejó un portal en la muñuna por donde se sale. 2vr. {ovenakitaka} ser o estar hueco/a, tener hueco, agujero, ventana o portal. Yogari pishiti onti imagi ovenakitakara inchato ikentagantakerira konkari, maganiro ishatekaitaka. Los pinshas viven (lit. duermen) en los huecos de los árboles hechos por los pájaros carpinteros y los llenan. V. ve- Apén. 1; onaki.
venampigagantsi 1vt. {yovenampigakero} raspar para sacar filo, afilar. Yogari apa yovetsikavagetake ichakopite. Yagatakerora magatiro yomaretakerora, imatakero kapiro irorori itintsiraagetakero iseronkakero yovenampigakero impo yovikagetakero. Mi papá ha hecho sus flechas. Cuando terminó de poner el hilo en todas, cogió pacas, las partió, las raspó hasta afilarlas muy bien, y luego las colocó en (los astiles). 2vr. {ovenampigaka} tener filo, estar filudo/a. Inoshikiro acha ¡oga sa, tyarika, venampigakatyo kara! Él sacó una de las hachas pero ¡qué filuda estaba! V. ve- Apén. 1; nampínantsi.
venatoagantsi vr. {yovenatoaka} avr. recuperarse de una conmoción o asombro. Ikomutagakeri notomi otsiti itsarotakerira yovarasurentakeri, impo inei tera iratsikeri, yovenatoanaa. Un perro sorprendió a mi hijo ladrándole y lo asustó mucho (lit. hizo huir su alma), pero luego al ver que no le había mordido, se recuperó. bvr. juntarse agua (p.ej. nuevamente después de haber sido desplazada; en un sitio donde el cauce del río se hace más angosto). Ampitankaaterora nia, ompiriatute, impo shintsi ovenatoanaa. Si botamos una piedra grande en el agua, ahí mismo se abre por un momento pero rapidito se junta otra vez. ◊ Tradicionalmente también se aplicaba este término a la acción de los sajinos que se decía se reunían en un solo cuerpo después de haberse esparcidos. V. ve- Apén. 1; inato, onato, shintoríniro.
venegintagantsi vr. {yovenegintaka} recuperar el sentido, reaccionar después de perder el conocimiento, desmayarse, etc.; calmarse el dolor del pecho, los latidos del corazón y la respiración después de sufrir un susto o trauma. Yapakuakeri notomi irirenti itsomaavetakarira, yontantareakeri igirimashiku ikamakiti, impo notasonkakeri itapigiku yovenegintanaa. Mi hijo estaba cargando a su hermano y lo soltó, haciéndolo golpearse en toda la nariz y desmayarse un rato; luego le soplé en el pescuezo y recuperó el sentido. V. ve- Apén. 1; négitsi.
venegitagantsi 1vt. {yovenegitakeri} descubrir el pecho de alguien (p.ej. quitándole o abriéndole la camisa). Yovenegitakeri notomi gavintantatsirira inegiku irogavintakerira itere. El médico descubrió el pecho de mi hijo (abriéndole la camisa) para curar la herida en su pecho. 2vr. {yovenegitaka} descubrir o mostrar el pecho (p.ej. quitándose o abriendo la camisa). Yovenegitaka apa ikantiro ina: “Neena, ¿tata gakena nonegiku inkatsivagete”? Mi papá (abrió su camisa para) mostrar el pecho y le dijo a mi mamá: “Mírame, ¿qué me ha picado en mi pecho que me duele tanto”? V. ve- Apén. 1; négitsi.
venkikiatagantsi vt. {ivenkikiatakero} usar piripiri para hacer que otra persona se enamore de uno. Ivenkikiatakero ige irishinto koki, otanakari iragaka okenkisureaka tovaiti okoganake agakerira. Mi hermano ha untado (la cushma de) la hija de mi tío, de manera que ella comenzó a quererle mucho y lloraba de tristeza, porque deseaba casarse con él. ◊ Tradicionalmente los hombres empleaban tsinanevenkiki y las mujeres empleaban surarivenkiki. Se machucaban los rizomas y se los utilizaban para untar la cushma de su enamorado/a u otra pertenencia; p.ej. su cama. V. ivénkiki; -a5; kametirivenkiki.
ventagantsi₁ 1vtr. {yaventakaro} avtr. usar algo como arma para defenderse, dominar o amenazar. Yogari matsikanari yaventakari matsipanko ipegakeri inetsaane, irirotari gantankitsi. Los brujos dependen de (lit. usan como arma para defenderse a) los pájaros matsipanko, como si fueran sus espíritus auxiliares porque ellos son los que matan. Onti paventakempa pisavurite pimpugamentakempara. Tendrás que defenderte con tu machete. bvtr. acudir a; refugiarse en; depender de; usar como remedio, curarse con; aprovecharse de. Otsarogavagetanake opinkanakerira matsontsori oshiganaa aventanaarira ogokine. Ella tenía mucho miedo del jaguar y se fue corriendo para refugiarse (en la casa de) su tío. Onti ikisaviigakeri itovaireegi ineaigakerira yaventaiganakarira virakocha iokagaiganakarira. Ellos se molestaron con los otros porque se dieron cuenta que ellos estaban dependiendo más de los blancos y dejándoles a ellos. Okaratakena savuri ovoatanake noriraa tovaiti. Iroro naventaka igentiri nogavintiro, oga okenake okaraaganake. Me corté con mi machete (lit. el machete me cortó), y me salió mucha sangre. Me curé con patquina, y ahí mismo se coaguló. cvtr. usar como broma, insulto o para profanar algo. ◊ Cuando se hacen bromas o insultan de esta manera, se cambia el sexo del blanco a quien está dirigida la broma o el insulto de manera que mayormente en los chistes entre hombres se emplea un pf. 3f. Yaventaigaro panaro ineakero oenkagakera. Pinkantaigerira: “Panaro”, inkante: “Ovagante”. Los hombres usan el nombre del árbol panaro en son de broma o insulto porque ven que tiene mal olor. Si tú dices a alguien: “Panaro”, él va a decir: “Su boca de ella” (refiriéndose a sí mismo o a otra persona sea que tenga halitosis o no lo tenga). 2vr. {yaventaka} refugiarse. Intityo varatakena matsontsori nopokantakarira aka naventakara. Un jaguar me hizo huir, por eso vine a refugiarme acá. V. tsintaki, meráama, kantakotantagantsi1.
ventagantsi₂ vr. {aventaka} tener la primera menstruación. Noatake kamatikya notentanakaro noshinto, impo ario aventaka anta, ovashi nomaguntevagetake nashitakotakerora. He ido río abajo llevando a mi hija, luego le llegó su primer período de menstruación, así que me quedé allí mucho tiempo durante su período de encierro (lit. mientras la encerré).
ventakotagantsi 1vtr. {yaventakotakaro} estar orgulloso/a; jactarse. Yogari ige yaventakotakarityo itomi ineakera yavisantakera ishintsitakera yavisageigakerira maganiro. Mi hermano está orgulloso de su hijo al ver que él tiene más fuerza que todos los otros chicos. 2vr. {yaventakotaka} estar orgulloso/a; jactarse, engreírse. Yogari notineri ikyaenka pokaatsi ikonoitakarira virakocha, nerotyo maika onti yaventakotaka tera inkoge irogagetaempa posante yogagetaganirira aka. Mi sobrino recién acaba de llegar de estar con los mestizos y por eso ahora está tan orgulloso que no quiere comer muchas de cosas que se comen aquí. V. ventagantsi1; -ako 4.8.1.1.
ventashitagantsi vtr. {yaventashitakari} recurrir a o valerse de algo para un fin; usar algo como defensa contra algo o alguien; acudir a algo o a alguien para conseguir un fin. Karanki okentanakara noshinto ¡tyarika, tyampatyo nonkantakero! Intagati naventashitavakaro chavari, iroro notiritantavakaro. Antes cuando mi hija tenía dolores fuertes de pecho, ¡qué barbaridad, cómo le dolía, yo (no sabía) qué hacer por ella! Solamente recurría a la planta chavari con la que la untaba en la parte dolorida. V. ventagantsi1; -ashi 4.8.1.10.
ventsainkagantsi V. vetsaenkagantsi.
veraantagantsi 1vt. {yoveraakeri} molestar, fastidiar. Nogimagakero noshinto onti notsatakotakero magamentontsiku ganiri yoverairo mapoi. Puse a dormir a mi hija y le puse el mosquitero para que no le fastidiaran los zancudos. 2vr. {yoveraaka} estar inquieto/a o intranquilo/a (niños o personas ancianas que se aburren). • Las formas reflexivas se usan mayormente en el BU, mientras en el AU se usan formas reflexivas del verbo pomirintsitagantsi. Yogari notomi yoveraaka, irorokyatyo ikanti, irorokyatyo ikanti, tera nogote tyara ikantaka, impa ariorakari imantsigatera. Mi hijo está intranquilo, dice una y otra cosa, y no sé qué tiene, tal vez se vaya a enfermar.
vero vero vero vero, vero onom. acción o sonido de conversar o hacer uso de la palabra por un buen rato. Yogari notomi iyashiki yapuntara paniro, niavagetai kogapage vero, vero, vero tyarikara ikantira. Cuando mi hijo menor está solo, habla sin razón aparente vero, vero, vero, (no sé) qué dirá.
vesegagantsi vr. {yovesegaka} pudrirse, malograrse. Yogari koki yovegotiakero itintine, tera iragaveero intsonkaterora niganki oveseganaka. Mi tío tenía tantas papayas amontonadas que no pudo terminarlas, y se pudrieron.
vesegavagantetagantsi vr. {yovesegavagantetaka} tener úlceras o llagas en la boca. Tatarikatyo gakero shaonka ovesegavagantetanaka, ¡ojojoo teratyo choeni kara, tyampa onkantaempa osekataempara! (No sé) qué tendrá mi abuela que ha comenzado a tener llagas en la boca, ¡qué barbaridad, son tantas que ya no tiene cómo comer! V. vesegagantsi, vagántentsi.
vesegavonkakitagantsi vr. {yovesegavonkakitaka} pudrirse (p.ej. todas las semillas en el sembrío de una chacra o en un solo montoncillo); todos los huevos durante el período de incubación). Osavogavetaka chapi natavarite, nokamosovetari pairo yovesegavonkakitaka, tera ontankeri. Mi gallina estaba incubando, pero cuando revisé (los huevos) toditos estaban malogrados, y no los había hecho reventar. V. vesegagantsi, opónkaki.
vesegavonkititagantsi vr. {yovesegavonkititaka} tener el pie muy infectado con llagas o heridas; pudrirse el pie. Yogari Perero yagavonkititakerira karanki maranke, ovashi maika tera irovegaempa, niganki yovesegavonkititanaka. A Pedro hace tiempo le mordió una serpiente en el pie, y hasta ahora no se le sana inclusive que (la carne de) su pie ya está pudriéndose. V. vesegagantsi, vonkítintsi.
vesuregagantsi vr. {yovesuregaka} suspirar (p.ej. después de llorar mucho, cuando uno está muy triste) (lit. hacerse arreglar o despojar el alma). Yogari ananeki iragara, impo ikaratanaira yovesureganaa. Cuando un niño llora mucho, después de calmarse comienza a suspirar. V. ve- Apén. 1; súretsi.
veshintsaagantsi 1vt. {yoveshintsaakeri} poner cerca los unos de los otros (dos o tres personas o animales). 2vr. {yoveshintsaaka} sentarse lado a lado, pararse cerca los unos de los otros. Noatakera nokamosovagetakera, noneake kentsori yoveshintsaaka piteni ipitaigake. Cuando fui a buscar (mitayo), vi dos perdices sentadas una al lado de la otra. V. ve- Apén. 1; oshintsa, vetsaenkagantsi.
vetakaatagantsi vt. {yavetakaatakeri} agarrar en el agua. Navetakajaigiri shima ikyara kamanankitsi ikonataganira. Agarramos a los peces cuando recién están muriéndose en una pesca con barbasco. V. vetakagantsi, óani; la nota en konaatagantsi.
vetakagantsi vt. {yavetakakeri} luchar cuerpo a cuerpo o a brazo partido. Ikantaigi: —¡Tyarikatyo ikantaka yonta pokake! ¡Nokantaigirira: “Gara pipoki”, iroroventi maika ipokavintsatakera pinoshikaigakerityo pavetakaigakerira pintegaigakerira tsitikana! (Cuentan que) ellos dijeron: —¡Qué tiene ese hombre que ha venido! ¡Pues le hemos dicho: “No vayas a venir”, y ahora que ha venido con tantas ganas, van a cogerlo, agarrarlo para luchar con él a brazo partido y echarle ají (lit. hacerle arder con ají)!
vetankumaitagantsi vr. {ovetankumaitaka} tener muchas florecitas agrupadas en un solo racimo redondo. Ovetankumaitaka otega puchonkani. Las flores del arbusto puchonkani se agrupan en un solo racimo redondo. V. ve- Apén. 1; otanku, omai.
vetinkaagantsi 1vt. {yovetinkaakero} enderezar. Yovetinkaakero omani notsagaro nonoshikakovetakarira, itenataketari. El súngaro enderezó mi anzuelo cuando lo jalé, porque pesaba mucho. Antari otiputara chakopi, itashivitakero shintarorira yovetinkaakerora. Cuando una flecha se tuerce, el dueño la calienta y la endereza. 2vr. {yovetinkaaka} estirarse. Itinaamanaka ige, yovetinkaanaka, yaganake ichakopite inkenavagetera inkenishiku. Mi hermano se levantó por la mañanita, se estiró, agarró sus flechas y se fue al monte a cazar. V. ve- Apén. 1; katinkatagantsi.
vetisagantsi vt. {yovetisakeri} degollar. Ipiravetaka icha shintori, kantankicha yoveraantanake yogavagetanakara ityomiani atava, ovashi yovetisakeri nogaigakari. Mi hermano estaba criando un chancho, pero como fastidiaba demasiado porque se comía los pollitos, lo degolló y lo comimos. V. o1- Apén. 1; petisagantsi.