Tagbanwa Calamian - English


[
a
b
k
d
e
g
h
i
l
m
n
ng
o
p
r
s
t
u
w
y

b


bukav.to open up somethingpariu tung pagbuat kaministiran pirming buka yang mag̓abuat mu para indi magsibwa.katulad ng pagluluto kailangan palaging bukas ang niluluto mo para hindi umapaw.Pagsipal da yang pag̓abuat mu, bukaan mu.What you (sg) are-cooking is already boiling-over, open it (the cover) up.Nagbuka ra yang nganga yang bëlëk.The tridacna shell (lit., the mouth of the tridacna-clam) has already opened-up.Sasang tau ang pangulikan ta mga tau tung tinaluk liag ianing magbawalyan, ay pag̓intara talakinëp ta sari-saring klasi ta mga tau tung tinaluk ig makali rang mabukaan yang pagtëlëng na,A certain person to whom the hidden people return, it means to-say that he/she will-become-a-shaman, because he/she enters-into-a-state in which he/she dreams of various kinds of people who (dwell) in the hidden-place, and soon his/her vision will-be-able-to-open-up.synabriantsiradu
bukun.' back 'Ya ra taang buku ang nag̓ilwug ta, u nag̓isandig ta.Ito na ngang likod na inihihiga natin, o isinasandal natin.Ya rag sisiit yang bukuu ta karungan.My back becomes-painful from sitting-down.Buktut da yang buku yang maëpët ang nakaa.The back of this (near spkr but out of sight) old-person is bent-over.anttiyan
bug̓a1nmixture of certain herbs to treat aches and painsYang kamtangan yang bug̓a, bëyëd, salëng, luw̓ig̓an, buyu, bunga, kamudlaThe contents of bua are hulled-rice. saleng-sap, ???, pepper-leaf, areca-nut, oreganoYang gamitan yang bulung ang bug̓a, puiding pambanyus, puiding tapal, puiding iaplas tung ising pagsiit, puiding usapënThe treatment for stomach-ache caused by improper cooking is this: An older person goes and get a pepper-leaf, then roll it around in the mouth to increase the flow of spittle which is then rubbed on the distended stomach of the patient.
bug̓a2npumacebatung lutaw
bula1v.spit-outsang klasi ta pamangan ang kuntra tung linawa na purisu indi na maklën,isang uri ng pagkain na di gusto ng panlasa niya kaya hindi niya malunok.Ya ilëm nga tëmtëmayu yang sëra ta, yuu ra mamula ay durug akdës. [QTA: tëmtëm ubin timtim?]?Ya ra nga bula na yang anën, ay duru pag kinit sinamul na ra.[duru pag kinit yang sinamul na.Yan na nga linuwa niya ang kanin kasi napaka-init, isusubo niya na.syntëlkaksukasilwad
bula2n.ballyay sasang gamitën yang mga mamulang pamagkarayam,iyan isang gamit ng mga batang naglalaro.Puwirting magsarëp ta bula yang mulang atiya.That (near hearer) kid (child) is really skilled at catching the ball.Kaministiran yang mata mi may yang kalima mi mabtik ang sumanarëp yang bula.[spëlling sumarëp?]Your (pl) eyes and hands need to be alert to catch the ball.Atiya ra, sarëpën mu yang bula.There (near hearer) it is, catch the ball
bulin.That is at-the-rear like a motorized-boat, it has a rear and it has a prow, it's the same with a person, he/her has-an-end-part which he/she uses-to-sit-down.ya ra yang tung uri, katulad tung mutur, may buli na may dulung, ya ka yang tau may buli na ang ikakantud na,iyan na ang sa hulihan, kagaya ng motor meron likod niya at harap, yan din sa tao, may puwetan siya na iniuupo niya.Yang buli yang kaldiru kuskusan mi ka nanlag̓ëm da.As-for the bottom of the pot, you (pl) scrub (it) (because) it has already become blackYaw̓ay asan tung buli timunan mu.You (emp.sg) (be) there (near hearer) in the stern, steer it (the boat).
buran vfroth, sudspaglipwak da nganga ta ay anda ray tawaku,naglalaway na bibig natin kasi wala nang tabako.Ya rag pagbura yang laway ta ay sipuwakënita ay anda ray tawaku.Our (incl) saliva is-making-froth because we (incl)Yang bura yang tëëb yay magbuwatën yang balinsasayaw ang balay na.The froth ot the ocean is what the Southeast Asian Swiftlet uses to make its house.synsipwaklaway1lipwak
burucongealdug̓ung lag̓ëm ang nagtëg̓as da tung adalëm, u tung sagpaw yang luka ang indi nakwat,Nagburu ra yang dug̓u tung kakayu ang nasampuk.Nagburu ra yang nanak yang bësëg tung adalëm.synmëmëngbëntërtëg̓as1bati*anttunawtag̓as
butin veye malady, white substance gradually covers the pupil until the person becomes blindkatarata {Does this word refer to cataracts of the eye?Nabutiyan tung kamëtëk yang mata na.His/hers eyes became-cloudy because of the pinkeye of his eyes.this malady is caused by lack of vitamin B-1
butu*1n vnewly hatched chickbutubagong pisa ang sisiw.Namutu ra yang manu.The chicken had chicks already.Butu ta lamlamYoung chick of a bird.Butu, ariya pa pangay?Sonny-boy, Where are you going?Vocative, said by older to younger2v.to-produce-offspring via eggs, e.g., chickens, megapodes, turtlesNamutu ra yang manu.The chicken had chicks.
buug1v.feed an animalmga inug̓as* yay ibuug tung mga ayëp, katulad tung baw̓uy, ubin kiru may mga manu,mga kanin-baboy ang ipakain sa mga hayup, kagaya ng baboy, o kaya aso at mga manok.Yang karal* yang batal ibuug mi tung mga manu.The [karal?] of the sorghum you (sg), feed (it/them) to the chickens.Buug̓an mu tiyang kiru.Feed that (near hearer) dog.
buug2adjan egg that was not broken, for it did not have any chick in it.Sasang kiklug ang indi napsëk, ay anday tau na.isang itlog na hindi napisa, kasi walang sisiw ito.Lag̓aën mu yang kiklug ang buug. Boil the egg which is infertile
buuladj prolific durung kiklug yay ag̓aguuyan nirang mabuul,Mabuul ang mangiklug yang manung atiya.That (aforementioned) chicken is prolific in laying eggs.Yang payukan mabuul kang mangiklug.The turtle is also prolific in laying eggs.synbuwad1mulug̓ana1
buusadjconfinedsasang bag̓ay ang nabuay rang nataluk ang indi ra nainsapu katulad tung mga awël, may duma pa ka,isang bagay na matagal nang nakatago na hindi na napansin kagaya ng mga damit, at ipa ba.Nagkamu ra yang awël ang nabuus tung ambag, purisu makamu ra.The clothing which was-confined to the handbag, so it smelled stale already.Mabangrës da yang anën ang atiya ang nabuus tung parabtangana, maskin tung kaldiru ka ilëm makamu ra.That (recently mentioned) rice (cooked) which happened-to-be-confined in a container even if it is merely inside the pot, it smells-bad already..
buutfor something to be sealed tightlyMay sasang bag̓ay ang sinaat tung kaklëran yang lata ang anda rang pisan ay sungaw̓an na.Meron isang gamit na inilagay sa loob ng lata na hindi an talaga makasisingaw pa. Yang kaldirung naa matinlung pagbuatan, buut ang pisan ay këtkët yang taklëb na.This (near spkr) pot is good to cook, it's completely sealed because its cover is tight.Isat mu tung dram yang paray, yay buut para indi sumpitën yang manu.Insert the rice in the drum, it will be-tightly-seaed so that thechickens will not peck at it.Kung anday payung ta , muya mabuutanita ra ta kuran, indiita ra maulik.If we (incl) don’t have an umbrella, it-could-happen that we (incl) could-be-sealed-off by the rain, (and) we (incl) would not be-able-to-return-home.antabribukawassungaw
buwan.hairbuhokDuru rag karabubwat yang bua mu, indiya ra pagpatupi?Your (sg) hair is very long, are you (sg) not getting it cut?Langisën mu yang buwa mu, makëkbël da.Apply-oil on your hair, (for) it's already stiff.
buwiadj, vlivebui ra yang ayung linuaku,buhay na ang kahoy itinanim ko.Nabui ra yang abukadung ilinuwaku.The avocado (seed) lived.Yang tawung atiya indi ra nabuwi ay indi ra ka namangan ta anën.That (near hearer) person did not stay alive because he /she did not eat any rice. synlayun
buyu1adjfoul-smellingsayud ang uw̓u,sama ng amoy.Durug rag buyu yang kirung atiang napatay ra.That dog which recently died smells very bad.Durug buyu yang kutut yang pantut.The fart of the skunk smells very bad.
buyu2nspicy leaf used in betel nut quidYang buyu, kung usap-usapën ang pagkatapus ilaway tung kalima, yay ilëg̓ëd-lëg̓ëd tung tiyan yang mulang panlëyab-lëyaw̓en.As-for the-leaf-used-in the betel nut quid, if itYang buyu, yay tukaw ang pisikën yang mga mamaëpët ang lëg̓ëran nira ta apug. Mamisik da ta bunga may tawaku. Tapus ilakët nira tung buyu may apug, tipig-tipig̓ën nira baklu isaat tung nganga nira. Yay këg̓ët-këg̓ëtën nirang pinuwën. Yay magpatuw̓ud tung laway nira ang asta mapnuk da yang nganga nira ta laway. Pagkatapus, ibula nirang ilaway.As-for the-buyu-leaf, that is the first thing picked-up by the oldsters upon which they spread lime. Then they pickup some betel-nut and tobacco. Next they mix (them) with the pepper-leaf and the tobacco, folding (them) together
bakad' to dig up with a pick or sharpened-steek-barSang klasing ubra ang yang tanëk yay pag̓aintraan nira ta ali.isang uri ng trabaho na ang lupa yan sinisimulan nila ng hukayin.Bakarën mi yang tanëk ang pagluakan yang kamuti para maisiDig-up the ground which will-be-planted with sweet-potatoes in-order-that it may-become-productive. Katinlu yang tanëk ang naa ang binakad, malëmëk durung isi na taa yang balaling.This (near spkr) soil which was-dug-up is so-good, it being soft, there will-be-many tubers of cassava here (near spkr).synaliupingkat*tadyaltangkad2
bakalexchangenaa bëlag dawat kung indi sagulian ka bali may kapakli na ka,ito hindi hingi kung hindi palitan din bale meron kapalit niya din.Ungkuy bakalanu ra yang manu mung naa ta aruman nang manu ka.Friend, I will-exchange this (near spkr) chicken of yours with its fellow-chicken.Bakalanu ra ta baklu yang muturung atiya.I will replace that (near hearer) motorized-boat with a new (one).synsagulibaluli2bailualang
bakasv.' to be joint--owners of something 'Ya ray sasang ubra yang pamag̓inëm, kung indi ra mangaw̓ut yang kuarta nira tung sam butilya,Yan ang isang trabaho ng manginginom, kung hindi na kasya ang pera nila sa isang botelya.Barakas-bakasiita ra ilëm tung sambutilya anda ray kuarta ta.Let us (incl) just share-equally one bottle (of a beverage), (because) we (incl) do not have any more money.Nagbakas da ilëm tung san sakung bëyëd yang magbayaw ang atiya.Those those (near hearer) (two) brothers-in-law just shared-equally (the cost of) one sack of hulled-rice.Ya ray sasang ubra yang pamag̓inëm, kung indi ra mangaw̓ut yang kuarta nira tung sam butilya,Sharing-equally is what the drinkers do if their money does not come up to (the cost) of one bottle
bakay*v.to walk-along-the-beachlakad-lakad sa dalampasiganNagbakayaw ang liit taa ang asta duun tung kampus yang kënay ang naa.I walked-along-the-beach coming from here (near speaker) up to there (far, invisible) to the end of this sand.Yang mga turista pamagbakay-w̓akay tung binit yang kënay ang magkaw̓utun yang tëëb.[RA: pamagbakay-w̠akay tag̠aman tang ikumpalar tung pamagbakay.]The tourists walk-together on the beach alongside the sand which is being-reached by the ocean.
bakëd' strong 'Pag yang ubra matandës indi basta matumba, kung indi talagang magsirbisiu ta mabuay.Kapag ang trabaho maayos, hindi basta tumumba, kundi talagang magagamit na matagalan.Durug bakëd talaga yang pagkaubra yang balay ang naa, maskin mga adili na kadarakul.Ang tatag talaga ng pagkagawa ng bahay na ito, kahit mga haligi niya malalaki.Pabakërang pagkërëng asan tung dulung muya mabugsua. Magpakatatag kang tumayo diyan sa unahan baka mahulog ka.synmaparëkantmalmu2malëmëkmaluw̓ay