Diccionario matsigenka-castellano


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

g


gashiokirintsi inan.pos. {irogashiokire} lentes, anteojos. V. gashiokitagantsi, gashiaríntsi.
gashiokitagantsi 1vt. {yogashiokitakeri} poner lentes a otro. Yogari icha yogashiokitakeri itomi kameti ineagantsitakeniri inevantavagetakera isankevantite. Mi hermano puso lentes a su hijo para que pudiera ver al leer sus libros. 2vtr. {yogashiokitakaro} ponerse los lentes. Ogari ina omirinka ogashiokitakar ogashiokire opotetakari oneagantsitakera avovivagetakera. Mi mamá usa sus lentes todos los días, así puede ver bien al coser. 3vr. {yogashiokitaka} usar lentes, taparse un ojo o los ojos. Onti nogashiokitaka kameti noneakeroniri nosankevantite, tenigetari noneasanovagetae. Uso lentes para poder ver al leer mis libros, porque ya no veo bien. V. gagantsi2, ókitsi; -ashi 4.8.1.10; gashiatagantsi1.
gashiriagantsi vt. {yogashiriakero} hacer caer, soltar. Impogini ipatimaiganakeri yogashirianakero mapu takororororo akya anonkanakaro otseraaku, impo iriroegi ineaigiri irirori nonkanankicha. Ellos lo persiguieron, y él hizo caer algunas piedras por el barranco takororororo; entonces ellos pensaron que era él el que estaba cayéndose. V. o1- Apén. 1; shiriagantsi1.
gashirintsi
gashirintsi gashirontsi inan.pos. {irogashire} término general para trampas de soga iviritsa. V. íviri, gashitagantsi2, tameshirintsi.
gashitagantsi₁ vt. {yagashitakeri} coger algo con algún motivo. Antari opaesatotanaira manchakintsi agashitaatagani potsotaroki otsakaaganira. Cuando una cushma se despinta, se trae otra vez la corteza del (árbol) potsotaroki con el fin de teñirla otra vez. • Se emplea a menudo con -ut tens. para expresar que uno quizá coge algo estando enojado o muy apurado y lo utiliza contra una persona o animal. Iperamatanakarityo yagashitutarityo sekatsitsegonto yovuokimotutarityo togn oga okenake aratsegontotanake agapanutiri igitoku. Por fin se cansó (de que lo estuviera fastidiando), cogió el extremo de un tallo de yuca, se lo tiró de manera violenta togn y le dio en la cabeza. V. gagantsi1; -ashi 4.8.1.10.
gashitagantsi₂ 1vt. {yogashitakeri} poner trampa. Itimaigi pashini matsigenkaegi yogashivageigi kanari anta samani, impo iatake anta ipirinitake. Tenkatyo samani paagapaake kanari ¡tyarika!, yagumaigakenirorotyo tovaini. (Cuentan que) había unos hombres que pusieron trampas para coger pavas muy lejos (de donde vivían), entonces se fueron allí a sentarse. Después de un ratito iban cayendo las pavas en las trampas una tras otra, y cogieron muchas; ¡pero qué increíble! 2vr. {ogashitaka} estar puesta una trampa. Noatuti otishiku noneakiti ogashitaka anta paagake paniro kentsori. Fui al cerro y vi una trampa puesta ahí en la que había una perdiz. V. gagantsi2; -ashi 4.8.1.10.
gashitantagantsi vtr. {yagashitakari} avtr. provocar. • Tradicionalmente se usaba este término para referirse, p.ej., a incitar a discutir o a pelear a alguien igual o más fuerte que uno, o que sabe más que uno, sólo para darse más importancia. Chapi noaigakitira anta napatoitaigutara, yogari notomi yagashitakari Antonio, ovashi ikisakeri itaataatakeri. Ayer cuando fuimos allá a la reunión, mi hijo estaba provocando a Antonio a pelear; por consiguiente lo riñó y le dio muchas bofetadas. bvtr. provocar a una mujer (por medio de bromas). Yogari notineri omirinka yagashinanataro noshinto, irorotari oponiantaka agantakaririra. Todos los días mi yerno provocaba a mi hija (tratando de ganarla por medio de bromas), por eso por fin ella se casó con él. V. gagantsi1; -ashi 4.8.1.10.
gashiventagantsi vr. {yagashiventaka} atraer algo sobre sí (p.ej. por cometer alguna ofensa, por provocar a alguien a una discusión o pelea). Antari ikisunkanira notomi tyampatyo nonkante, noneaketari tsikyata yagashiventaka irirori. Cuando le pegaron a mi hijo, yo no podía hacer nada porque sabía que él lo había atraído esto sobre sí provocándoles a la pelea. V. gashitantagantsi; -vent 4.8.1.2.
gataagagantsi vr. {agataagaka} avr. dejar de crecer (un río o riachuelo). Inkaara oparigake inkani jiririri okimoatapaake Eni, impogini yogaenokanaka poreatsiri ario agataaganaka. Anoche llovió fuerte jiririri y el Urubamba empezó a crecer, luego casi al mediodía (lit. cuando el sol estaba subiendo) dejó de crecer. bvr. llegar a la cantidad máxima (masato). Ontsikaatakemparika shitea agataagakemparika nontigankaigakeri notomiegi iragaigakitempira. Cuando el masato esté listo (lit. cuando se cierna el masato y llegue a la cantidad máxima), voy a mandar a mis hijos recogerte. V. gatagantsi2, óani.
gataatagantsi vi. {agataatake} desembocar. Ogari Camisea agataatake Eniku. El río Camisea desemboca en el Urubamba. Agataavakagakara indica la confluencia de dos ríos. Ogari Eni ontiri Tambo agataavakagaka kamatikya. El Urubamba y el Tambo se unen río abajo. V. óani.
gatagagantsi vt. {yogatagakeri} avt. hacer posarse (un pájaro). Nokitsogakeri noerotite nogatagakeri otsegoku. Saqué mi loro en un palito y lo hice posarse en una rama. bvt. hacer orillar o atracar en la orilla (p.ej. una canoa). Yogari icha yamanakero ivito apa yogatagakitiro intati. Mi hermano llevó la canoa de mi papá y la dejó (lit. la hizo atracar) en la banda. V. gatagantsi1; -ag 4.8.1.6.
gatagakotagantsi vt. {yogatagakotakeri} hacer llegar a la orilla, orillar o atracar (personas o cosas en una embarcación). Antari nopokakera katonko notuakoigakera pitotsiku, notsitigakoigavetanaka avotsiku oyagiatanakara nia osagutavakerora ovore, kantankicha notomi yamaataganairo shivitsa yogatagakoigaana maganiro. Cuando vinimos bajando de río arriba en canoa, casi nos hundimos a medio camino porque el agua entraba por causa de las olas; pero mi hijo se fue nadando (jalando la canoa) con la soga y nos hizo llegar a la orilla a todos. V. gatagagantsi; -ako 4.8.1.1.
gatagantsi₁ vi. {yagatake} avi. posarse en; estar posado/a. Iatai apa intsamaivagetaera ineapaakeri sankati gatake inchapoaku. Mi papá se fue otra vez a cultivar su chacra, y al llegar vio a una pucacunga posada en un palo. bvi. llegar a la orilla, orillar, atracarse; estar atracado/a. Chapi iokaavetaka koki ishonkakotakara shintipoaku, kantankicha matsi ariokona yogoti yamaatira. Yamaatanai yagatavagetai kamatikya kara. Ayer casi se ahogó mi tío cuando se volteó la balsa en que viajaba, pero felizmente sabía nadar. Nadando llegó a la orilla por allí abajo. V. okagantsi1.
gatagantsi₂ 1vt. {yagatakero} terminar. Antari yogitsokira tsamiri, onti imenkota anta otsivitamaisetakera inchatoshi, impo yagatakerora ario yogitsokake kara. Cuando el paujil pone huevos, prepara un nido entre los bejucos o ramas de los árboles, y cuando lo termina, allí pone sus huevos. 2vi. {yagatake} terminar. Osekataiganaka agataiganake opakoigavakero shitea oviikaiganaka oaigai. (Cuentan que) ellas terminaron de comer, y ella les sirvió masato, tomaron y se fueron. 3vr. {yagataka} avr. dejar de crecer, estar crecido/a; ser anciano/a. Yogari notomi mataka gataka, kantankicha tekya irage tsinane. Mi hijo ya ha dejado de crecer pero todavía no se ha casado. Maika mataka aigai maganiro tsinaneegi, intivani pirinitaatsi paniro atakerira yagatanaka. Ahora se fueron todas las mujeres, y solamente se quedó un anciano que está sentado solito. • Cuando aparece con -vage cont., significa ser muy viejo/a o anciano/a. Yogari novisarite pa atake yagatavagetanaa, tenige iragaveae. Mi abuelo es muy anciano y ya no puede (hacer nada). bvr. terminarse; estar terminado algún trabajo. ¿Ogari manchakintsi piamatirira chapi mataka gataka? ¿Ya está terminada la cushma que estabas tejiendo ayer?
gatagutagantsi vt. {yogatagutakeri} hacer subir (p.ej. un perro a un animal). Nopokake nagapanutera otsiti nompatimatagakerira oati yagutakenarira natavarite ityomiani atake yaganakero iriniro irorori, tyarika irogatagutakeri nonkentakerira. He venido a llevar el perro para que persiga (lit. para hacerlo perseguir) al coatí que se comió a mis pollitos y se ha llevado también a la madre; por dondequiera que (el perro) lo haga subir al árbol, le daré un flechazo. V. o1- Apén. 1; tagutagantsi.
gatakotagantsi vi. {yagatakotake} llegar a la orilla o atracarse en una embarcación. Pokaigake virakocha yagatakoigake intati. Han llegado algunos señores y se han atracado en la banda. V. gatagantsi1; -ako 4.8.1.1.
gatamagoagantsi 1vt. {agatamagoakero} terminar de tejer (tela). Oamatake ina ogitsagare, mavati otominkotakotake agatamagoakero. Mi mamá estaba tejiendo su cushma y en tres semanas la terminó. 2part.vr. {gatamagoaka} estar completamente tejida (tela). Impo opampogiakotakero eto oneiro agakero ampei otatakoviotakero tsivogoku. Impo otovaiganake kutagiteri otatareakotiro pa gatamagoavagetaka kitsagarintsi. (Cuentan que la hermana del hombre) miraba a (su cuñada) la araña y vio que tomó una cantidad de algodón, lo puso dentro de una caja de caña y lo tapó ahí. Cuando habían pasado varios días, sacó la tapa y allí había una cushma completamente tejida. V. gatagantsi2, omago.
gatamagoaka V. gatamagoagantsi.
gatanika adv.neg. porque no (modo real). Gara pipoki kamani novankoku, gatanika nopiriniti, onti noatake katonko. No vengas a mi casa mañana, porque no voy a estar sino que voy a ir río arriba. V. gara; -nika 4.14.2.
gatapiagantsi 1vt. {yagatapiakero} terminar de cortar la maleza debajo de los árboles (en una chacra nueva). Atake noporoanake notsamaire kameti ontimaera noseka. Chapi nagatapiakero, ontivani nontogakerora. Ya estoy rozando una chacra para sembrar (lit. para que haya otra vez) yuca. Ayer terminé de limpiar debajo de los árboles (y ahora) solamente falta tumbarlos. • Algunos usan gatsenkoagantsi con este mismo significado. 2part.vr. {gatapiaka} limpio/a de maleza debajo de (los árboles). V. gatagantsi1, tapígintsi.
gatapiaka V. gatapiagantsi.
gátata adv.neg. todavía no (modo real). Okanti: “Gatata aigi, giaigaketa tyarika oatake paita shaonka, aigakera kogaigapanuterira ivatsa”. Ella dijo: “No vamos a ir todavía sino esperar un rato hasta que nuestra abuela se vaya a algún sitio, entonces vamos a ir a buscar la carne (que ella ha escondido)”. V. gara; -tata 4.15.8.
gátatsi inan.pos. {igata} parte inferior de la espalda; rabadilla. • La forma -gata/-kata se usa en temas compuestos (p.ej. ochonkigatataketyo masero kara había un sapo sentado allí; ikitekatatakera tsamiri keiri igataku los paujiles gordos tienen un color amarillento en la rabadilla).
gatavankiagantsi vr. {yagatavankiaka} tener todas las plumas en las alas y estar listo para volar. Karanki noneakitiri kimaro itimakera, impo nokamosovetari panikya iragatavankianakempa, nagakitiri opiratakari pagiro. Hace unos meses vi donde un guacamayo tenía su nido (lit. vi a un guacamayo viviendo), entonces más luego fui a verlo (y encontré a las crías) con sus alas emplumadas casi listas para volar; las cogí y mi tía las crió. V. gatagantsi2, ivanki.
gatavatsaagantsi vr. {agatavatsaaka} llegar a ser madura (una joven). • Generalmente se aplica este término a mujeres de más o menos 18 años de edad; antiguamente, comenzando con la menarquía de una adolescente, contaban los años con los dedos hasta llegar a más de cuatro, y luego se calculaba que ya estaba lo suficiente madura para ser entregada en matrimonio. Pairani ikonogagarantaigaka tera impimantaigero irishinto agakenkanira, onti yogaigiro agatavatsaanakempara. Antiguamente muchos no entregaban a sus hijas para ser tomadas (muy tiernas en matrimonio), sino que las guardaban hasta que maduraran. V. gatagantsi2, vátsatsi.