Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

p


pugoro inan. ocuera (esp. de arbusto). [‣ Comienza a producir flores blancas más o menos en el mes de julio.]◊ Como su florecimiento en la época seca coincide con la llegada de los mosquitos tsigito, se dice que la flor es el algodón de ellos y que vienen para cosecharlo; también se dice que es ikeitantarira shima con lo que los boquichicos se engordan, porque florece en la época cuando ellos están más gordos. Oporenkira pugoro, ineakero tsigito tankavagetake irampeire, ipokantakarira iravitegatakerora, ovashi yogantakera. Ineakero iraatsi onti potsoti yogantantarira. Cuando florece la ocuera, los mosquitos creen que su algodón ya está listo para cosechar (lit. ya está reventado), por eso vienen a cosecharlo, y por consiguiente comienzan a picar. Piensan (también) que la sangre es achiote, y por eso pican.
punatagantsi 1vt. {ipunatakeri} pagar. Yogari icha yantimovetakari virakocha, tera impunateri, onti yomperatakari kogapage. Tera inkañoteri irapitene timatsirira intati, irirori yantimotakerira ipunatakeri. Mi hermano estaba trabajando para un señor, pero no le pagó nada, sólo le hizo trabajar en vano. No era como el otro que vive al frente, él, sí, cuando trabaja para él, siempre le paga. 2vr. {opunataka} costar. Yogari pantyo ogakona ipunataka, tera inkañoteri atava pairo yavisake ipunatara. Los patos no cuestan tanto, no son como las gallinas que cuestan mucho más.
punaventagantsi vt. {ipunaventakeri} pagar por algo, comprar. • Tradicionalmente, se usaba en el contexto de trocar o canjear una cosa por otra. Yogari nogintarote iniavagetityo kara. Onti nopunaventakeri yamaigakerira timaigatsirira oyashiaku, onti ikogantaigakari omarane koviti, iroro nopimantake. Mi loro es muy hablador. Lo compré cuando lo trajeron los que viven en la cabecera; ellos querían cambiarlo por una olla grande y se la dí. V. punatagantsi; -vent 4.8.1.2.
puntagantsi 1vtr. {yapuntakari} comer o hacer algo solo. Chapi namira kara ivatsa, opimantavagetaketyo notsinanetsite. Ogarika nampuntakempari, ario kameti nantiniroro piniashinaigake pinkantaigakera: “Eee, inti gankicha”. Siempre cuando traigo carne del monte, mi mujer la reparte. Si yo la hubiera comido solo, tendrían razón para hablar mal de mí diciendo: “Eee, él es el que está comiendo”. 2vr. {yapuntaka} hacer solo, estar solo. Paniro yapuntanaka apa iatakera inkenishiku tera tyani intentumatanake. Mi papá ha ido solito al monte sin llevar a nadie con él.
puntashitagantsi vtr. {yapuntashitakaro} hacer algo solo. Okyara yovetsikakerora apa pankotsi, paniro yapuntashitakaro, mameri tyanimpa intentashitake. Cuando mi papá hizo la casa, la construyó solito; no había nadie que le ayudara. Puntagantsi pone el énfasis en estar solo; puntashitagantsi pone el énfasis en la actividad que uno está haciendo solo. V. puntagantsi; -ashi 4.8.1.10.
punto f. esp. de sapo. [‣ Es de color anaranjado. Vive en las orillas de las lagunas y pone sus huevos en una espuma dentro de la tierra; prepara bien su nido haciendo un huequito en la tierra, tapándolo otra vez con tierra y a un lado hace una especie de caminito por el cual entra y sale.] V. pirinto, ogúronte.
puompúoni m. esp. de pájaro.
puonkaenkatagantsi vi. {ipuonkaenkatake} tener una voz nítida (lit. tener una voz que no pesa). Yogari puonkaenkatatsirira itsataenkagemati samani, inkaemakera eeeeeeee, inkemagantagematempa samani. La persona que tiene una voz nítida se le oye de lejos, y si grita eeeeeeee, se le va a escuchar bien lejos. V. puonkatagantsi1, énkatsi.
puonkanákima adj. hueco/a y ligero/a o liviano/a (p.ej. un tambor que no pesa, una olla de aluminio en contraste con una de barro, una canoa ligera). ¡Tyanirikatyo viikutakenaro noshiteare nopiatakerira piarintsinaku! Nopokavetaka nonoshikavetaro pa puonkanakima. ¡Quién se habrá tomado mi masato que envasé en el porongo! Al regresar, lo recogí y no pesaba nada (porque estaba completamente vacío). V. puonkatagantsi1, onaki.
puonkashiri inan. esp. de bejuco. V. oroatsápini.
puonkatagantsi₁ vi. {ipuonkatake} ser ligero/a, no pesar. Ogari ampei tera ontenate, onti opuonkatake. El algodón no pesa nada, sino que es ligero.
puonkatagantsi₂ vi. {opuonkatake} disminuir o quedarse poco (un líquido); secarse la garganta o la boca. Nonkotanake sekatsi noatake oaaku, impo nomagisantakero nopokaveta puonkatanake panikya ontaganakempa. Puse yuca a cocinar y fui al río. Luego me olvidé por completo, así que al regresar ya estaba secándose el agua, y casi se me quemó. Nomiregetanake narokya aganake nomire nopuonkagetanake. Tenía tanta sed que casi me moría porque mi garganta ya estaba secándose.
puonkatakotagantsi vi. {ipuonkatakotake} quedarse con poca agua (p.ej. por haber mermado el río o por haber hervido mucho tiempo). Chapi noatuti katonko noneapaakeri etari ipuonkatakotake, nagumatakeniroro tovaini. Ayer fui río arriba donde vi carachamas que se habían quedado casi sin agua y traje muchas. V. puonkatagantsi2; -ako 4.8.1.1.
purékintsi inan.pos. {ivureki} las yemas de los dedos; las partes redondeadas en la superficie inferior de las patas de los felinos. Inkityatempara matsontsori, onkoneatake ivureki. Cuando un tigrillo deja huellas, se ven las partes redonditas de sus patas. V. purekitagantsi.
purekitagantsi vt., vi. {ipurekitakero, ipurekitake} dejar huellas (las yemas de los dedos, las patas de los felinos). Tyanirika gakaro noasokarite yavivatakero, nerotyo ontitiro ipurekitakerora. Quién habrá comido mi azúcar, sacándola con la mano, pues las huellas de las yemas de sus dedos son fáciles de notar. Irirorokari gutakenari natavarite matsontsori, nerotyo chapi noatutira oaaku, ikityavagetaka impanekiku, ipurekitakera ariopurekirikatyo kara. Habrá sido un jaguar el que se comió a mi gallina, porque ayer cuando fui al río, (vi que) había dejado huellas muy grandes de sus patas en la arena. V. purékintsi.
purempureitagantsi vi. {ipurempureitake} tener una cantidad de manchas pequeñas y redondas, de mellas en la superficie, de escamas redondas, etc. Yogari notineri pairotyo ikashinkireti, irorotyo yoviikumatakara shitea atake ipurempureitanake. Mi sobrino no tiene resistencia a las bebidas (lit. se emborracha muy rápido), así que con unos cuantos tragos ya se le presentan manchas rojas en la cara. V. –i2Apén. 1.
puro m. esp. de luciérnaga grande.
pusatinkagantsi 1vt. {yapusatinkakero} avt. tener lo de arriba abajo (p.ej. un libro o papel), poner de cabeza, poner patas arriba; poner punta con punta o cabeza con cabeza; dar la vuelta a algo de manera que se orienta en la dirección opuesta (p.ej. una canoa, el telar después de haberlo tejido hasta la mitad). Yogari ananeki tekyarira ineimatero sankevanti tera irogote tyara inkantakero, okonogaka onti yapusatinkakero. Un niño que nunca ha visto un libro no sabe cómo colocarlo: a veces lo pone de cabeza. ¡Notomi, panikya antsitigakoiganake! ¡Katimatero, pusatinkero pitotsi kamatikya! ¡Hijo, casi estamos por hundirnos! ¡ Apúrate, da la vuelta a la canoa hacia abajo! 2vr. {yapusatinkaka} estar de cabeza, estar patas arriba; caerse de cabeza. Yogari apa yataguvetakara enoku pankotsipanaku, ikoriankanake yapusatinkanaka igitoku, yonkaraaka ikamakiti. Mi papá había subido arriba a la cumbrera de la casa, se resbaló, se cayó de cabeza y perdió el sentido.
putóroro m. esp. de pajarito amarillo con cabeza roja. • La forma dim. putyororo se usa como término de cariño. V. paitagantsi.
puvanti m. esp. de perdiz pequeña.
panikya ashirianakempa nanigaki See main entry: shiriagantsi₁
pogero pitapineneku See main entry: tapinénentsi