Matsigenka-Castellano Dictionary


a
ch
e
g
i
j
k
ky
m
n
ñ
o
p
s
sh
t
ts
ty
v
y

ts


tsonaki inan. esp. de planta arbórea. ◊ Crece en las peñas de las quebradas y en las ramas de los árboles; las hojas tienen una depresión en el medio, de manera que se juntan los extremos y se las amarran para formar recipientes donde poner mojarras, etc. Produce vainas grandes comestibles dentro de las que se encuentran pequeñas mazorcas blancas, sin granos, cubiertas con pelos crespos; se las come (con todo y pelo) con yuca en lugar de carne, y por eso se dice que la tsonaki es el alimento de los que no son cazadores.
tsonkaatagantsi 1vt. {itsonkaatakeri} afectar por todo el cuerpo. Noavetaka oaaku nonkivatsaratakemera, yoveraakena yosaro itsonkaatakenara yogakenara, noshigapitsataari nopokai pankotsiku. Fui al río a lavar la ropa, pero los mosquitos manta blanca me fastidiaron picándome por todo el cuerpo; así que huí de ellas y regresé a la casa. 2vr. {otsonkaataka} estar totalmente terminadas (las hojas de un árbol o una planta comida por un gusano, las hormigas curuhuinse, etc.). Otsonkaataka inkona oshi intitari gakaro shanagari. El cetico ya no tiene hojas, porque las larvas shanagari las han comido. V. tsonkatagantsi; -a4 4.8.3.9.
tsonkasekatakotagantsi vr. {itsonkasekatakotaka} no tener absolutamente nada que comer; no tener yucal productivo. Yogari peranti terira intsamaite itsonkasekatakotaka iseka, onti ipiti inevitantavagetira. El perezoso que no cultiva no tiene nada de yuca y vive mendigando. V. tsonkatagantsi, sékatsi; -ako 4.8.1.1.
tsonkasetakotagantsi vr. {itsonkasetakotaka} no tener nada de ropa para ponerse; tener ropa muy vieja. Ikamakotake apa tyanimpa kirikanontaerine, itsonkasetakotanaka. Mi papá es viudo y no hay nadie que le haga una cushma nueva (lit. no hay quien hile para él); está poniéndose (una cushma) muy vieja. V. tsonkatagantsi; -se 4.8.3.13; -ako 4.8.1.1.
tsonkatagantsi 1vt. {itsonkatakero} terminar, acabar, desgastar. Yogari icha tera ininte intsonkaterora igamisate, onti itsotetakaro irorokona iramanake katonko. Mi hermano no quiere desgastar su camisa, sino que la está guardando para llevar siquiera ésta río arriba. Ogari ovisaroegite oneiri ikovaanakera osheto onoshikaiganakera ovishiriate ogajaiganakara sororo sororo, impo oneaigavakerira iposatanakera, onoshiaigamatanakerityo sororo sororo otsonkaiganakeri. (Cuentan que) cuando sus nietas vieron que el maquisapa ya estaba hirviendo, sacaron sus cucharas y comenzaron a tomar el caldo sororo sororo, luego cuando vieron que estaba cocinada (la carne) fueron sacando todas las presas una tras otra (y se las comieron) sororo sororo, hasta terminarlo todito. 2vr. {otsonkataka} acabarse, terminarse. Maika atake otsonkatanaka noseka, tyampa nagaero nogaemparira. Ya está acabándose mi yuca, y (no sé) dónde voy a conseguir más para comer.
tsonkatakotagantsi vtr. {itsonkatakotakaro} no tener o no haber nada de algo que se necesita (p.ej. comida, ropa, dinero). Atake itsonkatakotanaka notomi ivariantite, maika tyampa nagaero nontigantaemparirira, irorotari yoga, tera tata irogumatempa pashini. Ya no hay más plátanos (para dar de comer a) mi hijo, y ahora dónde voy a conseguir para darle de comer, porque esto es lo que come y no come otra cosa más. • El sujeto del verbo es la persona quien carece de algo indispensable. V. tsonkatagantsi; -ako 4.8.1.1.
tsonkavakoagantsi vr. {otsonkavakoaka} ser cinco (lit. terminarse la mano). Antari otsonkavakoanakara noshinto, tenige nonkogae nankamonkitaera pashini, teranika nontomintempa, onti nogoitanake tsinane. Cuando llegué a tener cinco hijas, ya no quise embarazarme otra vez porque no doy a luz a hijos varones sino solamente a mujeres. • Tradicionalmente, casi no se usaban números mayores a tres, sino que solamente se decía tovaini muchos. V. tsonkatagantsi, ákotsi.
tsonkerontoni m. esp. de pájaro. [‣ Las plumas de su cuello están salpicadas de motas blancas y negras; sus alas son marrones y su cola tiene mucha punta.]◊ Tradicionalmente se decía que no se debía remedar su canto para evitar que mandara morder a su culebra.
tsonkiri
tsonkiri m. picaflor. V. Páreni.
tsonkitiroki inan. esp. de árbol. [‣ Produce frutos rojos que son comida de los paujiles, perdices y pavas.]◊ Se utiliza para hacer canoas y el armazón de casas. La resina se usa para curar canoas rajadas; primeramente se la cocina hasta que se pone negra, y después se la mezcla con la resina tsivaki. También, cuando no hay tana, se la usa para mezclar con caucho y untar los palitos pegajosos tsigarintsi. Cuando se corta el árbol para sacar la resina, a los niños les gusta coger la leche o resina en sus dedos y chuparla, pero esto les estriñe.
tsontenkiroki inan. esp. de árbol. ◊ Produce abundante resina que se utiliza en la preparación de los palitos pegajosos tsigarintsi.
tsopaagantsi vt. {itsopaakero} sacar la última hoja de una planta o la guía de una palmera o caña, jalándola. [‣ El extremo inferior que sale de la planta o de la palmera, cuando se jala la guía, es la parte más tierna del nuevo retoño; por eso es apreciado para comer o para dar a las crías.]• Se aplica este término a acciones como sacar la hoja que brota del cogollo de una palmera jalándola, sacar la última brizna de una hierba, jalar la guía de caña de azúcar, etc. Notomi, atsi arione, gara pogutari igamonate notsamirite, maanitari notsopaanakeneri inkaara anta avotsiku. Hijo, a ver, deja eso, no comas la chonta de mi paujil, porque solamente le arranqué un poquito endenantes en el camino. V. otsova.
tsopireagantsi vi. {itsopireake} destetarse. Tenige ontimaatae notsomi ovashi itsopireanake notomi. Ya no tenía más leche de pecho así que mi hijo se destetó. V. –re2 4.8.2.10; tsopirenkagantsi.
tsopirenkagantsi 1vt. {otsopirenkakeri} destetar. Maika iroro nonkogakotakempa noshinto oatakera agutenara sekatsi, otsopirenkakeritari otomi ompote okanaeri noneaerira. Ahora voy a necesitar que mi hija vaya a traerme yuca, porque ya ha destetado a su hijo y puede dejarlo conmigo para que yo lo cuide. 2vi. {itsopirenkake} avi. ser destetado/a, destetarse. bvi. desprenderse (una flor de la planta). Omirinka otegapage oporenkira, ariompa okamategatanake, impo otsopirenkanaka, irorokya timanankitsi oi. Todas las flores florecen, luego poco a poco se marchitan, se desprenden de la planta, y comienza a brotar su fruto. V. -renk 4.8.3.11.
tsópiro m. esp. de carachama larga con boca semejante al boquichico.
tsopiropanko
tsopirópanko inan. casa redonda con un solo horcón en el centro y cercada con pared. ◊ Este tipo de casa se considera ser lo más tradicional y típico de la cultura. Algunos afirman que su nombre se deriva de la comparación de la forma cónica del techo con la forma de la carachama tsopiro. V. tsópiro, pánkotsi, tsantsapankori.
tsorávaki m. esp. de caracol comestible de lagos o fangales.
tsorero
tsorero inan. esp. de hongo comestible flemoso que crece en palos muertos. [‣ Tiene la forma de una seta y, según algunos, es lo más rico de los hongos. Se prepara en patarashcas.]
tsorián, tsorián onom. canto del pájaro sonkivinti cuando supuestamente está drogado. V. vigaatagantsi, sónkiviroro.
tsorikagantsi vt. {atsorikakeri} hacer doler (por haberse echado o dormido en algo desigual; p.ej. en tablas desiguales, en un emponado desigual, en una estera mal hecha). Atsorikakena menkotsi nonoriantakarira onkatsivagete nomeretaku, teranika onkametimenkote. Me ha hecho doler el emponado en que estaba echado, y mi costado me duele mucho porque el emponado no ha sido bien batida (lit. no es bueno)
tsoritagantsi vr. {itsoritaka} tener calambre. Ishiavagetanaka notineri ¡tyarika!, tenigeenka. Itsoritanaka, aikiro ovegitoagematanakatyo kara imotiaku, ikaemagematityo kara ¡ayaa, ayaa, ayaa! Mi yerno tiene diarrea ¡pero qué fuerte!, y está muy grave. Tiene calambres y contracciones fuertes en la barriga y está gritando ¡ayaa, ayaa, ayaa!
tsoriti m. esp. de golondrina. [‣ Es la más grande de las golondrinas y anda en grupos; tiene plumas rojas en la parte del ala donde se junta al cuerpo, y el resto de su plumaje es verde oscuro con puntitos blancos.]
tsorítishi inan. esp. de arbusto medicinal. ◊ Se utilizan las hojas en baños calientes para aliviar dolores de cabeza y la inquietud de niños que lloran mucho; también se frotan las hojas entre las manos y se ponen gotas de su líquido en los ojos para curar dolor de cabeza o los mareos. V. tsoriti, oshi.
tsorito m. esp. de lorito de cabeza azul.
itsoritote ananeki loro de los niños (término que se usa en vez de nombrar al insecto kínkini).
tsoroetagantsi vi. {itsoroetake} chillar (mono maquisapa). Yagavagetanakero ige otishiku ikemapaakeri osheto itsoroetake ereree, ereree, ereree, ovashi itonkanake paniro. Mi hermano llegó a un cerro y escuchó a muchos monos maquisapas chillando ereree, ereree, ereree, entonces baleó a uno.